Aller au contenu

Classiques Garnier

Bibliographie

583

Bibliographie

Abadal y de Vinyals, Ramon d’, La batalla del adopcionismo en la desintegración de la iglesia visigoda : Discurso leido en la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, Barcelone, 1949.

Abadal y de Vinyals, Ramon d’, Els primers comtes catalans, Barcelone, Teide, 1958.

Abadal y de Vinyals, Ramon d’, « L’esperit de Cluny i les relacions de Catalunya amb Roma i la Italia en el segle X », Studi Medievali, Serie terza, 2, 1961, p. 3-41.

Abadal y de Vinyals, Ramon d’, « La monarquia en el regne de Toledo », in Dels Visigots als Catalans, éd. Ramon d’Abadal y de Vinyals, t. I : La Hispània visigòtica i la Catalunya carolíngia, Barcelone, Edicions 62, « Colleció estudis i documents » (13), 1969, p. 27-56.

Abadal y de Vinyals, Ramon d’, « Com Catalunya s’obri al mon mil anys enrera », in Catalunya fa mil anys, Barcelone, Generalitat de Catalunya, 1988, p. 65-121.

Álamo, M., « Les lettres de saint Braulion sont-elles authentiques ? », Revue d’Histoire Ecclésiastique, 38, 1942, p. 417-422.

Alberto, Paulo F., « Eugenius Toletanus archiepiscopus », in La trasmissione dei testi latini del Medioevo / Mediaeval Latin Texts and their Transmission, éd. Paolo Chiesa, Lucia Castaldi, Florence, Sismel, « Millennio Medievale 50, Stumenti e studi n.s. » (8, Te.Tra I), 2004, p. 97-117.

Alvarado Planas, Javier, El problema del germanismo en el Derecho español. Siglos V-XI, Madrid, Marcial Pons, 1997.

André, Maria Augusta, « A concepção isidoriana de arianismo presente na obra História dos Godos », in Atas da V Semana de Estudos Medievais (Rio de Janeiro,  2003), éd. Andréia Cristina Lopes Frazão da Silva, Leila Rodriguez da Silva, Rio de Janeiro, Progama de Estudos Medievais, p. 189-195 (publication électronique).

Antelo Iglesias, Antonio, « Sobre el magisterio isidoriano en la Alta Edad Media : notas de historia literaria y cultural », Hispania, 38, 1978, p. 55-70.

Antolín, Guillermo, OSA, « El códice Emilianense de la Biblioteca de El Escorial », La Ciudad de Dios, 72, 1907, p. 184-195, 366-378, 542-551 et 628-641 ; 73, 1907, p. 108-120, 279-291 et 455-467 ; et 74, 1907, p. 135-148, 215-227, 382-393, 565-577 et 644-649.

Antolín, Guillermo, OSA, Catálogo de los códices latinos de la Real biblioteca del Escorial, t. I, Madrid, 1910.

Arce, Javier, Mérida tardorromana (300-580), Mérida, Museo Nacional de Arte Romano, « Cuadernos Emeritenses » (22), 2002.

Arnaldi, Girolamo, « Gregorio Magno e la circolazione delle sue opere », in Gregorio Magno nel XIV centenario della morte : Convegno internazionale (Rome, 2003), Rome, 2004.

Arnaud, Pascal, « Plurima orbis imago. Lectures conventionnelles des cartes au Moyen Âge », Médiévales [Espaces du Moyen Âge], 18, 1990, p. 33-51.

584

Arquillières, Henri Xavier, L’Augustinisme politique. Essai sur la formation des théories politiques au Moyen Âge, Paris, J. Vrin, « L’Église et l’État au Moyen Âge » (2), 1956².

Arquillières, Henri Xavier, Saint Grégoire VII. Essai sur sa conception du pouvoir pontifical, Paris, J. Vrin, « L’Église et l’État au Moyen Âge » (4), 1934.

Asbach, Franz Bernd, Das Poenitentiale Remense und der sog. Excarpsus Cummeani. Überlieferung, Quellen und Entwicklung zweier kontinentaler Bussbücher aus der I. Hälfte des 8. Jahrhunderts, Inauguraldiss., Regensburg, 1975.

Astorga Redondo, María Jesús, El arca de San Isidoro : historia de un relicario, León, Diputación Provincial de León, 1990, p. 127, pl. no 15.

Aurell, Martin, Les noces du comte : mariage et pouvoir en Catalogne, 785-1213, Paris, Publications de la Sorbonne, 1995.

Aznar Tello, Sandalio, San Braulio y su tiempo, el fulgor de una época, Saragosse, 1986.

Azzara, Claudio, « Gregorio Magno, i Longobardi e l’Occidente barbarico. Costanti e peculiarità di un rapporto », Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano, 97, 1991, p. 1-74.

Bachrach, David S., Religion and the Conduct of War, c. 300-c. 1215, Woodbridge, Boydell, 2003

Baldwin, Marschall W., The medieval papacy in action, New York, Mac Millan, 1940.

Balil, Alberto, « El codice de Beato de Liébana en Burgo de Osma : notas sobre su mapa y las representaciones de faros en el mismo », Celtiberia, 28, 1978, p. 7-12.

Baliñas Pérez, Carlos, Do Mito á Realidade : a definición social e territorial de Galicia na Alta Idade Media (séculos VIII-IX), Santiago de Compostela, Fundación Universitaria de Cultura, 1992.

Bammel, Ernst, « Gregor der Grosse und die Juden », in Gregorio Magno e il suo tempo, Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991, p. 283-291.

Bango Torviso, Isidro G., « La iglesia antigua de Silos : del prerrománico al románico pleno », Studia Silensia, Series major, 1, 1990, p. 317-376.

Bango Torviso, Isidro G., « La vieja liturgia hispana y la interpretación funcional del templo prerománico », in VII Semana de estudios medievales, Logroño, 1997, p. 61-120.

Bango Torviso, Isidro G., éd., Maravillas de la España Medieval. Tesoro sagrado y monarquía, 2 vol., [Valladolid], Junta de Castilla y León, [2001].

Barbero de Aguilera, Abilio, « El pensamiento político visigodo y las primeras unciones regias en la Europa medieval », Hispania, 30, 1970, p. 245-326 (2e éd. in Abilio Barbero de Aguilera, La sociedad visigoda y su entorno histórico, Madrid, 1992, p. 1-77).

Barbero de Aguilera, Abilio, « Los “sintomas espanoles“ y la politica religiosa de Carlomagno », En la Espana Medieval : Estudios dedicados al profesor D. Angel Ferrari Nunez, 4-1, 1984, p. 87-138.

Barbero de Aguilera, Abilio, « El conflicto de los Tres Capítulos y las iglesias hispánicas en los siglos VI y VII », Studia Historica. Historia Medieval, 5, 1987, p. 123-144.

Barbero de Aguilera, Abilio, « Las divisiones eclesiásticas y las relaciones entre la Iglesia y el Estado en la España de los siglos VI y VII », in La Historia en el contexto de las ciencias humanas y sociales. Homenaje a Marcelo Vigil Pascual, éd. María José Hidalgo de la Vega, Salamanque, 1989, p. 169-189.

Barbero de Aguilera, Abilio et Vigil, Marcelo, La formación del feudalismo en la península ibérica, 1re éd., Barcelone, Crítica, 1978.

Baron, Roger, « Richard de Saint-Victor est-il l’auteur des commentaires de Nahum, Joël, Abdias ? », Revue Bénédictine, 68, 1958, p. 118-122.

585

Barraclough, Geoffrey, La papauté au Moyen Âge, Paris, Flammarion, 1970 (trad. angl. The medieval papacy, London, Thames and Hudson, 1968).

Barrau-Dihigo, Louis, « Étude sur les actes des rois asturiens (718-910). Première partie : Recherches critiques », Revue Hispanique [New York], 46, 1919, p. 1-108.

Barreiro Somoza, José, El señorío de la Iglesia de Santiago de Compostela (siglos IX-XIII), La Coruña, 1987.

Basdevant-Gaudemet, Brigitte, « Les évêques de la chrétienté et l’évêque de Rome, du milieu du iiie siècle au milieu du ve siècle », in Église et Autorités. Études d’histoire de droit canonique médiéval, éd. Brigitte Basdevant-Gaudemet, Presses Universitaires de Limoges, « Cahiers de l’Institut d’Anthropologie Juridique » (14), 2006, p. 25-49.

Basdevant-Gaudemet, Brigitte, « Église et pouvoir impérial, ive-vie siècle ; aspects du jeu des autorités », in Église et Autorités. Études d’histoire de droit canonique médiéval, éd. Brigitte Basdevant-Gaudemet, Presses Universitaires de Limoges, « Cahiers de l’Institut d’Anthropologie Juridique » (14), 2006, p. 51-73.

Basdevant-Gaudemet, Brigitte, « Note sur Plenitudo potestatis », in Église et Autorités. Études d’histoire de droit canonique médiéval, éd. Brigitte Basdevant-Gaudemet, Presses Universitaires de Limoges, « Cahiers de l’Institut d’Anthropologie Juridique » (14), 2006, p. 75-81.

Basdevant-Gaudemet, Brigitte, « Les évêques, les papes, les princes dans la vie conciliaire en France du ive au xiie siècle », in Église et Autorités. Études d’histoire de droit canonique médiéval, éd. Brigitte Basdevant-Gaudemet, Presses Universitaires de Limoges, « Cahiers de l’Institut d’Anthropologie Juridique » (14), 2006, p. 115-132.

Batiffol, Pierre, Mgr, Saint Grégoire le Grand, Paris, 1928.

Batiffol, Pierre, Cathedra Petri. Études d’histoire ancienne de l’église, Paris, Cerf, « Unam Sanctam » (4), 1938.

Baumgärtner, Ingrid, « Die Welt im kartographischen Blick : Zur Veränderbarkeit mittelalterlicher Weltkarten am Beispiel der Beatustradition vom 10. bis 13. Jahrhundert », in Der weite Blick des Historikers : Einsichten in Kultur-, Landes- und Stadtgeschichte. Peter Johanek zum 65. Geburtstag, éd. Wilfried Ehbrecht, Angelika Lampen et Franz-Joseph Post, Cologne-Weimar-Vienne, Böhlau Verlag, 2002, p. 527-549.

Becker, Alfons, « Politique féodale de la papauté à l’égard des rois et des princes (xie-xiie siècles) », in Chiesa e monde feudale nei secoli X-XII : Atti della dodicesima Settimana internazionale di studio (Mendola, 1992), Milan, Università Cattolica del Sacro Cuore, « Miscellanea del Centro di studi medioevali » (14), 1995, p. 411-445.

Beeson, Charles Henry, « Die Ausserspanische Isidorüberlieferung bis zur Mitte des IX. Jahrhunderts », in Isidor-Studien, éd. Charles Henry Beeson, Munich, « Quellen und Untersuchungen zur lateinischen Philologie des Mittelalters » (Band IV, Heft 2), 1913, p. 1-131.

Beltrán Torreira, Federico-Mario, « El concepto de Barbarie en la Hispania visigoda », in Los Visigodos. Historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid, Tolède, Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 53-60.

Beltrán Torreira, Federico-Mario, « San Leandro de Sevilla y sus actitudes político-religiosas (nuevas observaciones sobre su historia familiar) », in Actas del I Coloquio de Historia Antigua de Andalucía (Cordoue, 1988), Cordoue, 1993, p. 335-348.

Bennassar, Bartolomé éd., Histoire des Espagnols, Paris, Robert Laffont, 1992².

Bernard, Philippe, Du chant romain au chant grégorien, Paris, Cerf, 1996.

586

Bernard, Philippe, « Benoît d’Aniane est-il l’auteur de l’avertissement “Hucusque” et du Supplément au sacramentaire “Hadrianum” ? », Studi Medievali, 39, 1998, p. 1-120.

Bernard, Philippe, « Le Missale Gothicum et le culte du pape Grégoire le Grand », Francia, 32-1, 2005, p. 167-183.

Bertolini, Ottorino, « Roma di fronte a Bisanzio e ai Longobardi », Storia di Roma [Bologne], 9, 1941, p. 70-80.

Beyer de Ryke, Benoît, « L’augustinisme politique. L’exemple du De ecclesiastica potestate de Gilles de Rome », Bulletin du réseau des médiévistes belges de langue française, 3, 2000, p. 4-6.

Bezler, Francis, Les pénitentiels espagnols : contribution à l’étude de la civilisation de l’Espagne chrétienne du Haut Moyen Âge, Münster, Aschendorff, 1994.

Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquae et Mediae Aetatis, 2 vol., Bruxelles, 1898-1901.

Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquae et Mediae Aetatis : novum supplementum, H. Fros, Bruxelles, « Subsidia hagiographica » (70), 1986.

Bishko, Charles Julian, « Liturgical Intercession at Cluny for the King-Emperors of León », Studia Monastica, 3, 1961, p. 53-76 (2e éd. in Charles Julian Bishko, Spanish and portuguese monastic history (600-1300), Londres, Variorum Reprints, 1984, no VIII + Additional Note).

Bishko, Charles Julian, « The Liturgical Context of Fernando I’s Last Days According to the So-Called ’Historia Silense’ », HS, 17, 1964, p. 47-59 (2e éd. in Charles Julian Bishko, Spanish and portuguese monastic history (600-1300), Londres, Variorum Reprints, 1984, no VII).

Bishko, Charles Julian, « Fernando I and the Origins of the Leonese-Castilian Alliance with Cluny », Cuadernos de Historia de España, 47-48, 1968, p. 31-135, et 49-50, 1969, p. 50-116 (2e éd. in Charles Julian Bishko, Studies in Medieval Spanisch Frontier History, Londres, Variorum Reprints, 1980, no II).

Bishop, Edmund, « Spanish symptoms », in Liturgica historica. Papers on the Liturgy and Religious Life of the Western Church, éd. Edmund Bishop, Oxford, 1918, p. 165-202.

Blumenkranz, Bernhard, Juifs et chrétiens dans le monde occidental, 430-1096, Paris, Peeters Publishers, « Collection de la Revue des Études Juives » (41), 2006².

Blumenthal, Uta-Renate, « Rom in der Kanonistik », in Rom im hohen Mittelalter. Studien zu den Romvorstellungen und sur Rompolitik vom 10. bis zum 12. Jahrhundert : Reinhard Elze zur Vollendung seines siebzigsten Lebensjahres gewidmet, éd. Bernhard Schimmelpfennig, Ludwig Schmugge, Sigmaringen, 1992, p. 29-39 (2e éd. in Uta-Renate Blumenthal, Papal Reform and Canon Law in the 11th and 12th Centuries, Ashgate, Variorum, 1998, no V).

Blumenthal, Uta-Renate, « History and Tradition in Eleventh-Century Rome », The Catholic Historical Review, 79, 1993, p. 185-196 (2e éd. in Uta-Renate Blumenthal, Papal Reform and Canon Law in the 11th and 12th Centuries, Ashgate, Variorum, 1998, no V).

Blumenthal, Uta-Renate, Gregor VII, Papst zwischen Canossa und Kirchenreform, Darmstadt, Primus Verlag, 2001.

Boesch Gajano, Sofia, Gregorio Magno. Alle origini del Medioevo, Rome, Viella « Sacro /santo, nuova serie » (8), 2004.

Boesch Gajano, Sofia, « La memoria della santità : Gregorio Magno autore e oggetto di scritture agiografiche », in Gregorio Magno nel XIV centenario della morte : Convegno internazionale (Rome, 2003), Rome, 2004.

587

Boissellier, Stéphane, « Réflexions sur l’idéologie portugaise de la Reconquête (xiie-xive siècles) », Mélanges de la Casa de Velázquez, 30, 1994, p. 139-165.

Boissellier, Stéphane, « Introduction », in La territorialité : Table-ronde (Poitiers, Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale, 2006), éd. Stéphane Boissellier, Turnhout, Brepols [2010].

Boissonnade, Prosper, « Cluny, la papauté et la première grande croisade internationale contre les Sarrazins d’Espagne – Barbastro (1064-1065) », Revue des questions historiques, 117, 1932, p. 257-301.

Boissonnade, Prosper, « Les premières croisades françaises en Espagne : Normands, Gascons, Aquitains et Bourguignons (1018-32) », Bulletin hispanique, 36-1, 1934, p. 5-28.

Bonnassie, Pierre, La Catalogne du milieu du xe à la fin du xie siècle, 2 vol., Toulouse, Université de Toulouse-Le Mirail, 1975-1976 (2e éd., A. Michel, 1 vol., 1990).

Borgomeo, Pasquale, L’Église de ce temps dans la prédication de saint Augustin, Paris, Études augustiniennes, 1972.

Borino, Giovanni Battista, « Un’ipotesi sul “Dictatus Papae” di Gregorio VII », Archivio della R. Deputazione Romana di Storia Patria [Rome], 67, 1944, p. 237-252.

Bosch Vila, Jacinto, « Al-Bakra : dos fragmentos sobre Barbastro », in Estudios de la Edad Media de la Corona de Aragon, Saragosse, t. III, 1948, p. 242-261.

Bosch Vila, Jacinto, « De nuevo sobre Barbastro (1064-65) », in Actas IV Congresso de Estudos arabese islamicos, Leyde, 1971, p. 225-233.

Bourin, Monique et Zadora-Rio, élisabeth, « Analyses de l’espace », in Les tendances actuelles de l’histoire du Moyen Âge en France et en Allemagne, éd. Jean-Claude Schmitt, Otto Gerahrd Oexle, Paris, 2002, p. 493-510.

Boylan, Ann, Manuscript Illumination at Santo Domingo de Silos (Xth to XIIth Centuries), Doctoral Dissertation, University of Pittsburgh, 1990.

Boylan, Ann, « The Library at Santo Domingo de Silos and its Catalogues (XIth-XVIIIth Centuries) », Revue Mabillon, 64, 1992, p. 59-102.

Boylan, Ann, « The Silos Beatus and the Silos Scriptorium », in Church, State, Vellum, and Stone : Essays on Medieval Spain in Honor of John Williams, éd. Therese Martin, Julie A. Harris, Brill, Leyde-Boston, 2005, p. 173-205.

Boynton, Susan, « Eleventh-Century Continental Hymnaries Containing Latin Glosses », Scriptorium, 53, 1999, p. 200-251.

Boynton, Susan, « A lost mozarabic liturgical manuscript rediscovered : New York, Hispanic Society of America, B2916, olim Toledo, Biblioteca Capitular, 33.2 », Traditio, 57, 2002, p. 189-215.

Bozoky, Edina, « Les reliques et le pouvoir des princes territoriaux, ixe-xiie siècles : politique et représentation », Hagiographica, 13, 2006, p. 73-94.

Braegelmann, Athanasius, The life and writings of Saint Ildefonsus of Toledo, Washington DC, The Catholic University of America Press, 1942.

Bragança, Joaquin O., « A carta do Papa au Arcebispo Profuturo de Braga », Bracara Augusta, 21, 1967, p. 65-91.

Bragança, Joaquin O., Missal de Mateus. Manuscrito 1000 da Biblioteca Pública e Arquivo Distrital de Braga. Introduçao, leitura e notas, Lisbonne, 1975.

Bravo García, Antonio, « Bizancio y España. Hitos en una relación de siglos », in Grecia en España, España en Grecia. Hacia una historia de la cultura mediterránea : I Congreso Internacional (Athènes, 1996), éd. A.N. Zahareas, Y. Andreadis, Madrid, 1999, p. 45-56.

588

Bremmer, Rolf H., Dekker, Kees et Johnson, David F., éd., Rome and the North. The Early Reception of Gregory the Great in Germanic Europe, Paris-Louvain, Peeters, « Mediaevalia Groningana. New Series » (4), 2001.

Brockett, Clyde Waring, Jr., Antiphons, Responsories and other Chants of the Mozarabic Rite, New York, The Institute of Mediaeval Music, « Musicological Studies » (15), 1968.

Bronisch, Alexander P., « Krönungsritus und Kronenbrauch im Reich von Asturien und León », Studi Medievali, 39, 1998, p. 327-366.

Bronisch, Alexander P., Reconquista und Heiliger Krieg : die Deutung des Krieges im christlichen Spanien von den Westgoten bis ins frühe 12. Jahrhundert, Münster, Aschendorff Verlag, 1998 (trad. esp., Reconquista y Guerra Santa : La concepción de la guerra en la España cristiana desde los Visigodos hasta comienzos del siglo XII, Grenade, Universidad de Granada, 2007).

Bronisch, Alexander P., « Asturien und das Frankenreich zur Zeit Karls des Grossen », Historisches Jahrbuch, 119, 1999, p. 1-40.

Brooks, Nicholas, « Canterbury, Rome and the Construction of English Identity », in Early Medieval Rome and the Christian West : Essays in Honour of Donald A. Bullough, éd. Julia M.H. Smith, Leyde, Brill, 2000, p. 221-247.

Brou, Louis, OSB, « Un nouvel homiliaire en écriture wisigothique. Le codex Sheffield, “Ruskin Museum” 7 », HS, 2, 1949, p. 147-191.

Brou, Louis, OSB, « L’Alléluia dans la liturgie mozarabe. Étude liturgico-musicale d’après les manuscrits », Anuario musical, 6, 1951, p. 3-90.

Brou, Louis, OSB, « Séquences et tropes dans la liturgie mozarabe », HS, 4, 1951, p. 27-41.

Brou, Louis, OSB, « Un antiphonaire mozarabe de Silos d’après les fragments du British Museum (Ms. Add. 11965, fol. 1r-4v) », HS, 5, 1952, p. 341-366.

Brou, Louis, OSB, « Encore les “Spanish Symptoms” et leur contre-partie », HS, 7, 1954, p. 467-485.

Brou, Louis, OSB, « Le joyau des antiphonaires latins : le ms. 8 des Archives de la Cathédrale de León », Archivos Leoneses, 8, 1954, p. 7-114.

Brown, Peter, La société et le sacré dans l’antiquité tardive, Paris, Seuil, 1985 (1982¹).

Brown, Peter, The Rise of Western Christendom. Triumph and Diversity, A.D. 200-1000, Oxford, Blackwell, 2003² (trad. fr. L’essor du christianisme occidental. Triomphe et diversité, 200-1000, Paris, Seuil, 1997).

Brühl, Carlrichard, « Kronen- und Krönungsbrauch im frühen und hohen Mittelalter », Historische Zeitschrift, 234, 1980, p. 155-163.

Brundage, James A., « Holy War and the Medieval Lawyers », in The Holy War, éd. Thomas Patrick Murphy, Columbus, Ohio State University Press, 1976, p. 99-140 (2e éd. in James A. Brundage, The Crusades, Holy War and Canon Law, Adelshot, Variorum, 1991, no X).

Buesa Conde, Domingo J., « Reconquista y cruzada en el reinado de Sancho Ramírez », in Sancho Ramírez, rey de Aragón, y su tiempo (1064-1094), éd. Esteban Sarasa Sánchez, Huesca, 1994, p. 47-63.

Buesa Conde, Domingo J., « El papado y el ensayo de la idea de cruzada en el Reino de Aragón », in La orden Santo Sepulcro : II Jornadas de estudio, Saragosse, 1996, p. 11-20.

Buesa Conde, Domingo J., Sancho Ramírez, rey de aragoneses y pamploneses (1064-1094), Saragosse, IberCaja, 1996.

589

Burn, A.E., « Some Spanisch Mss. of the Constantinopolitan Creed », Journal of Theological Studies, 9, 1908, p. 301-303.

Burón Castro, Taurino, « Fragmentos de códices visigóticos en el Archivo Histórico Provincial de León », in León y su Historia. Miscelanea histórica, t. II, León, Centro de Estudios San Isidoro, « Fuentes y estudios de historia leonesa » (8), 1973, p. 113-159.

Busch, Jörg W., « Landulfi senioris Historia Mediolanensis. Überlieferung, Datierung und Intention », Deutsches Archiv, 45, 1989, p. 1-30.

Cagigós Soro, Antonio, El Beato de la seu d’Urgell y todas sus miniaturas. Un libro del primer milenio con mensajes para hoy, La Seu d’Urgell, Museu Diocesà d’Urgell, 2001².

Calzada, Luciano de la, « La proyección del pensamiento de Gregorio VII en los reinos de Castilla y León », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. III, Rome, 1948, p. 1-87.

Cantarella, Glauco Maria, Il sole e la luna. La rivoluzione di Gregorio VII papa, 1073-1085, Bari, Laterza, 2005.

Cantarino, Vicente, « The spanisch reconquest : a cluniac Holy War against Islam ? », in Islam and the medieval West, éd. Khalil I. Semaan, Albany, State University of New York Press, 1980, t. II, p. 82-109.

Capelle, Bernard, « Alcuin et l’histoire du symbole de la messe », Recherches de Théologie Ancienne et Médiévale, 6, 1934, p. 249-260.

Capitani, Ovidio, « Esiste un “età gregoriana” ? Considerazioni sulle tendenze di una storiografia medievistica », Rivista di storia e letteratura religiosa, 1, 1965, p. 454-481 (2e éd. in Ovidio Capitani, Tradizione ed interpretazione : dialettiche ecclesiologische del secolo XI, Rome, 1990, p. 11-48).

Carl, Carolina, « Munio, obispo de Calahorra, 1066 a 1088, ¿defensor del rito mozárabe ? : Una revisión de las pruebas documentales », Hispania Sacra, 60, 2008, p. 685-701.

Carlos Villamarín, Helena de, Las antigüedades de Hispania, Spolète, Centro italiano di studi sull’alto medioevo, « Biblioteca di Medioevo Latino » (18), 1996.

Carracedo Fraga, José, « El “Breviarum Apostolorum” y la Historia de Santiago el Major en Hispania », Compostellanum, 43, 1998, p. 569-587.

Carrero Santamaría, Eduardo, « “Ecce quam bonum et quam jocundum habitare fratres in unum” : vidas reglar y secular en las catedrales hispanas llegado el siglo XII », Anuario de Estudios Medievales, 30, 2000, p. 757-806.

Carrero Santamaría, Eduardo et Fernández Somoza, Gloria, « El conjunto epigráfico de San Miguel de Neila (Burgos) y el ceremonial romano de consagración de iglesias », Anuario de Estudios Medievales, 35-1, 2005, p. 385-401.

Carriedo Tejedo, Manuel, « El concilio de Santiago del año 956, presidido pro Sancho I », Compostellanum, 39, 1994, p. 291-311.

Castellano, Santiago, Hagiografía y Sociedad en la Hispania visigoda. La Vita Aemiliani y el actual territorio riojano (siglo VI), Logroño, Gobierno de la Rioja, « Biblioteca de Temas Riojanos » (103), 1999.

Castellanos, Santiago, Los Godos y la cruz. Recaredo y la unidad de Spania, Madrid, Alianza, 2007.

Castillo Maldonado, Pedro, Los mártires hispanorromanos y su culto en la Hispania de la antigüedad tardía, Grenade, Universidad de Granada, « Biblioteca de estudios clasicos », 1999.

590

Castillo Maldonado, Pedro, « Una aproximación a la presencia de Oriente en Occidente : rechazo y atracción hacia el mundo cristiano oriental en las iglesias hispanas de la Antigüedad tardía », Ilu. Revista de ciencias de las religiones, 10, 2005, p. 5-19.

Castro, Américo, La realidad histórica de España, Mexico, Porrúal, « Biblioteca Porrúa » (4), 1954.

Castro, Américo, The Spaniards : an introduction to their history, trad. Willard F. King, Selma Margaretten, Berkeley-Los Angeles-Londres, University of California Press, 1971.

Cazier, Pierre, « Les Sentences d’Isidore de Séville et le IVe concile de Tolède. Réflexions sur les rapports entre l’Église et le pouvoir politique en Espagne autour des années 630 », in Los Visigodos. Historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid, Tolède, Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 373-386.

Cazier, Pierre, Isidore de Séville et la naissance de l’Espagne catholique, Paris, Beauchesne, 1994.

Cazier, Pierre et Fontaine, Jacques, « Qui a chassé de Carthaginoise Severianus et les siens ? Observations sur l’histoire familiale d’Isidore de Séville », in Estudios en Homenaje a Don C. Sánchez Albornoz en sus 90 años, t. I, Buenos Aires, 1983, p. 349-400.

Chevalier, Laurent et Genin, Jean-Claude, « Recherches sur les apocrisiaires », in Studi in onore di G. Grosso, t. III, Turin, 1970, p. 361-461.

Cid Priego, Carlos, « Santiago el Major en el texto y en las miniaturas de los códices del “ Beato” », Compostellanum, 10, 1965, p. 587-638.

Claude, Dietrich, Adel, Kirche und Königtum im Westgotenreich, Sigmaringen, Thorbeke, 1971.

Cocheril, Maur, Études sur le monachisme en Espagne et au Portugal, Paris-Lisbonne, Les Belles Lettres-Bertrand, 1966.

Codoñer Merino, Carmen, « La reforma gregoriana en los textos », in La reforma gregoriana y su proyección en la cristiandad Occidental. Siglos XI-XII : XXXII Semana de Estudios Medievales (Estella, 2005), Pampelune, Gobierno de Navarra, 2006, p. 451-476.

Coebergh, Charles, OSB, « Sacramentaire léonien et liturgie mozarabe », in Miscellanea liturgica in honorem L. Cuniberti Mohlberg, t. II, Rome, 1949, p. 295-304.

Collins, Roger, « Julian of Toledo and the Royal Succession in Late Seventh Century Spain », in Early Medieval Kingship, éd. P.H. Sawyer, I.N. Wood, Leeds, University of Leeds, 1977, p. 1-22 (2e éd. rev. in Roger Collins, Law, Culture and Regionalism in Early Medieval Spain, Ashgate, Variorum, 1992, no III).

Collins, Roger, « Mérida and Toledo : 550-585 », in Visigothic Spain : New Approaches, éd. Edward James, Oxford, Oxford University Press, 1980, p. 189-219 (2e éd. augm. in Roger Collins, Law, Culture and Regionalism in Early Medieval Spain, Ashgate, Variorum, 1992, no I).

Collins, Roger, Early medieval Spain : Unity in diversity (400-1000), Londres, Macmillan, 1983.

Collins, Roger, « Queens-Dowager and Queens-Regent in Tenth-Century León and Navarre », in Medieval Queenship, éd. J. Carmi Parsons, New York, St. Martin’s, 1993, p. 79-87.

Collins, Roger, « King Leovigild and the Conversion of the Visigoths », in El Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 1-12 (2e éd. in Roger Collins, Law, Culture and Regionalism in Early Medieval Spain, Ashgate, Variorum, 1992, no II).

591

Collins, Roger, « Donde estaban los arrianos en el año 589 ? », in El Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 211-222.

Collins, Roger, « Literacy and the laity in early mediaeval Spain », in The uses of literacy in Early Medieval Europe, éd. Rosamond McKitterick, Cambridge, 19983, p. 109-133.

Collins, Roger, « Continuity and Loss in Medieval Spanish Culture : the Evidence of MS Silos, Archivo Monástico 4 », in Medieval Spain. Culture, Conflict, and Coexistence : Studies in Honour of Angus MacKay, éd. Roger Collins, A. Goodman, New York, Palgrave Macmillan, 2002, p. 1-22.

Comentario al Apocalipsis, t. I : Beati in apocalipsin libri duodecim, Codex Gerundensis, ed. facs. del Códice de Gerona, t. II : Estudios en torno a la obra de Beato de Liébana y en especial del Códice de Gerona, Madrid, Edilan, 1975.

Congar, Yves, OP, « La place de la papauté dans la piété ecclésiale des réformateurs du xie siècle », in Yves Congar, Église et papauté. Regards historiques, Paris, Cerf, 1994², p. 93-114 (1re éd. en all. in Sentire Ecclesiam : Festschrift Hugo Rahner, Fribourg-en-Brisgau, Herder, 1961, p. 196-217).

Congar, Yves, L’ecclésiologie du Haut Moyen Âge. De Saint Grégoire le Grand à la désunion entre Byzance et Rome, Paris, Cerf, 1968.

Congar, Yves, « Les Fausses Décrétales, leur réception, leur influence », Revue des sciences philosophiques et théologiques, 59, 1975, p. 279-288.

Congar, Yves, « Titres donnés au Pape », Concilium, 108, 1975, p. 55-64.

Congar, Yves, « Le pape, patriarche d’Occident », Istina, 28, 1983, p. 374-390 (2e éd. in Yves Congar, Église et papauté. Regards historiques, Paris, Cerf, 1994, p. 11-30).

Conte, Pietro, Chiesa e primato nelle lettere dei papi del secolo VII, Università Cattolica del S. Cuore, Milan, 1971.

Conte, Pietro, « Il significato del primato papale nei padri del VI concilio ecumenico », Archivum Historiae Pontificiae, 15, 1977, p. 7-111.

Conte, Pietro, « Nota su una recente appendice sulla questione di Onorio », Revista di storia della chiesa in Italia, 37-1, Rome, 1983.

Conte, Pietro, « Il “Consortium Fidei Apostolicae” tra vescovo di Roma e vescovi nel secolo VII », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio [Symposium, Roma, 1989], éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 363-432.

Corbet, Patrick, Autour de Burchard de Worms. L’Église allemande et les interdits de parenté (ixe-xiie siècle), Francfort-sur-le-Main, Klostermann, 2001.

Costa, Avelino de Jesus da, O bispo dom Pedro e a organização da diocese de Braga, 2 vol., Coimbra, 1959.

Cottrell, Alan, « Auctoritas and potestas : a Reevaluation of the correspondance of Gelasius I on Papal Imperial Relations », Medieval Studies, 1993, p. 93-109.

Cowdrey, Herbert E.J., « The Papacy, the Patarenes and the Church of Milan », Transactions of the Royal Historical Society, 5th Series, 18, 1968, p. 25-48 (2e éd. in Herbert E.J. Cowdrey, Popes, Monks and Crusaders, Londres, The Hambledon, 1984, no V).

Cowdrey, Herbert E.J., The Cluniacs and the Gregorian Reform, Oxford, Clarendon Press, 1970.

Cowdrey, Herbert E.J., « Two Studies in Cluniac History, 1049-1126 », in Studi Gregoriani per la storia dellalibertas Ecclesiae”, t. XI, Rome, 1978, p. 13-175.

Cowdrey, Herbert E.J., « Pope Gregory VII’s « “Crusading” Plans of 1074 », in Outremer : Studies in the History of the Crusading Kingdom of Jerusalem presented to Joshua Prawer, éd. Benjamin Z. Kedar, Hans Eberhard Mayer, Raymond C. Smail, Jérusalem,

592

Yad Izhak Ben-Zvi Institute, 1982, p. 27-40 (2e éd. in Herbert E.J. Cowdrey, Popes, Monks and Crusaders, Londres, The Hambledon, 1984, no X).

Cowdrey, Herbert E.J., « Martyrdom and the First Crusade », in Crusade and Settlement : Papers read at the First Conference of the Society for the Study of the Crusades and the Latin East and presented to R.C. Smail, éd. Peter W. Edbury, University College Cardiff Press, 1985, p. 46-56.

Cowdrey, Herbert E.J., « St Hugh and Gregory », in Le gouvernement d’Hugues de Semur à Cluny, Cluny, 1990, p. 173-190.

Cowdrey, Herbert E.J., « Cluny and Rome », Revue Mabillon, n.s. 5, 1994, p. 258-265.

Cowdrey, Herbert E.J., « Eleventh-Century Reformers’ Views of Constantine », in Conformity and Non-Conformity in Byzantium, éd. Lynda Garland, Amsterdam, A.M. Hakkert, « Byzantinische Forschungen » (24), 1997, p. 63-91 (2e éd. in Herbert E.J. Cowdrey, Popes and Church Reform in the 11th Century, Ashgate, Variorum, 2000, no I).

Cowdrey, Herbert E.J., « Pope Gregory VII and the Bearing of Arms », in Montjoie. Studies in Crusade History in Honour of Hans Eberhard Mayer, éd. Benjamin Z. Kedar, Jonathan Riley-Smith, Rudolf Hiestand, Aldershot, Variorum, 1997, p. 21-35.

Cowdrey, Herbert E.J., Pope Gregory VII, 1073-1085, Oxford, Clarendon Press, 1998.

Cowdrey, Herbert E.J., « Pope Gregory and Martyrdom », in Dei gesta per Francos. études sur les croisades dédiées à Jean Richard, éd. Michel Balard, Benjamin Z. Kedar, Jonathan Riley-Smith, Aldershot, Ashgate, 2001, p. 3-11.

Cowdrey, Herbert E.J., « Pope Gregory VII (1073-85) and the Liturgy », Journal of Theological Studies, 55-1, 2004, p. 55-83

Cracco Ruggini, Lellia, « Grégoire le Grand et le monde byzantin », in Grégoire le Grand : Colloque de Chantilly (1982), éd. Jacques Fontaine, Robert Gillet, Stan (sic) Pellistrandi, Paris, CNRS, 1986, p. 83-94.

Cremascoli, Giuseppe, « Gregorio Magno », in Cristianità d’Occidente e Cristianità d’Oriente (secoli VI-XI), t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio della Fondazione Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo » (51), 2004, p. 65-92.

Cubitt, Catherine, Anglo-Saxon Church Councils c. 650-c.850, Londres-New York, Leicester University Press, « Studies in the Early History of Britain », 1995.

Cubitt, Catherine, « Unity and diversity in the early Anglo-Saxon liturgy », in Unity and diversity in the Church, éd. R.N. Swanson, Oxford, « Studies in Church History » (32), 1996, p. 45-57.

Cupiccia, Matilde, « Ildephonsus Toletanus archiepiscopus », in La trasmissione dei testi latini del Medioevo / Mediaeval Latin Texts and their Transmission, éd. Paolo Chiesa, Lucia Castaldi, Florence, Sismel, « Millennio Medievale » (50), « Stumenti e studi » (n.s. 8), « Te.Tra » (I), 2004, p. 176-186.

Cushing, Kathleen G., Papacy and Law in the Gregorian Revolution. The Canonistic Work of Anselm of Lucca, Oxford, Clarendon Press, « Oxford Historical Monographs », 1998.

Cushing, Kathleen G., Reform and the Papacy in the Eleventh Century. Spirituality and social change, Manchester-New York, Manchester University Press, 2005.

D’Ors, Alvaro, « La territorialidad del Derecho de los visigodos », in Estudios Visigóticos, t. I, Rome-Madrid, 1956, p. 91-124.

Dagens, Claude, « L’Église universelle et le monde oriental chez saint Grégoire le Grand », Istina, 4, 1975, p. 457-475.

Dagens, Claude, Saint Grégoire le Grand, Culture et expérience chrétienne, Paris, 1977.

593

Dagens, Claude, « Grégoire le Grand et le monde oriental », Rivista di Storia e Letteratura religiosa, 17, 1981, p. 243-252.

Dagens, Claude, « Saint Grégoire le Grand, consul Dei. La mission prophétique d’un pasteur », in Gregorio Magno e il suo tempo, Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991, p. 33-45.

Dagron, Gilbert, « Juifs et chrétiens dans l’Orient du viie siècle. Entre histoire et apocalypse », Travaux et Mémoires [Collège de France-CNRS], 11, 1991, p. 17-46.

David, Pierre, Études historiques sur la Galice et le Portugal du vie au xiie s., Lisbonne-Paris, Livraria Portugalia Editora-Les Belles Lettres, 1947.

David, Pierre, « Saint Martin de Braga est-il l’auteur d’un traité de comput pascal ? », Bulletin des Études Portugaises, 14, 1950, p. 283-299.

David, Pierre, Un traité priscillianiste de comput pascal, Coïmbre, 1951.

De Bruyne, Donatien, dom, « Manuscrits wisigothiques », Revue Bénédictine, 36, 1924, p. 5-20.

De Jong, Mayke, « Adding insult to injury : Julián de Toledo and his Historia Wambae », in The Visigoths from the Migration Period to the Seventh Century. An Ethnographic Perspective, éd. Peter Heather, Woodbridge, The Boydell Press, 1999, p. 373-402.

Deér, Josef, Papsttum und Normannen, Cologne-Vienne, Böhlau Verlag, « Studien und Quellen zur Welt Kaiser Friedrichs » (II, 1), 1972.

Defourneaux, Marcelin, « Carlomagno y el reino asturiano », in Estudios sobre la monarquía asturiana [IX Centenario de Alfonso II el Casto, 1942], Oviedo, 1949, p. 89-116 (« Charlemagne et la monarchie asturienne », in Mélanges d’histoire du Moyen Âge dédiés à la mémoire de Louis Halphen, éd. Charles-Edmond Perrin, Paris, PUF, 1951, p. 177-184).

Defourneaux, Marcelin, Les Français en Espagne aux xie et xiie siècles, Paris, PUF, 1949.

Dekkers, Eligius, Gaar, Aemilius, Clavis patrum latinorum…a Tertulliano ad Bedam, Turnhout, Brepols, « Corpus Christianorum, Series Latina », 3e éd., 1995.

Delaruelle, Étienne, « L’Église romaine et ses relations avec l’Église franque jusqu’en 800 », in Le chiese nei regni dell’Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino all’800, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (7-1), 1960, p. 143-184.

Delaruelle, Étienne, « Essai sur la formation de l’idée de croisade », in Étienne Delaruelle, L’idée de croisade au Moyen Age, Turin, Bottega d’Erasmo, 1980, p. 1-127.

Delogu, Paolo, « The Papacy, Rome and the Wider World in the Seventh and Eighth Centuries », in Early Medieval Rome and the Christian West : Essays in Honour of Donald A. Bullough, éd. Julia M.H. Smith, Leyde, Brill, 2000, p. 197-220.

Demougeot, Émilienne, « Grégoire le Grand et la conversion du roi germain au vie siècle », in Grégoire le Grand, éd. Jacques Fontaine et al., Paris, CNRS, 1986, p. 191-203.

Deshusses, Jean, OSB et Darragon, Benoît, OSB, Concordances et tableaux pour l’étude des grands sacramentaires, t. I : Concordance des pièces, Fribourg, Éditions universitaires, « Spicilegii Friburgensis Subsidia » (9), 1982.

Destombes, Marcel, Mappemondes A.D. 1200-1500 : Catalogue préparé par la Commission des Cartes Anciennes de l’Union Géographique Internationale, Amsterdam, N. Israel, « Monumenta cartographica vetustioris Aevi =Imago Mundi » (Suppl. IV), 1964.

Destrez, Jean, OP et Fink-Errera, Guy, « Des manuscrits apparemment datés », Scriptorium, 12, 1958, p. 56-93.

594

Deswarte, Thomas, « Rome et la spécificité catalane : la papauté et ses relations avec la Catalogne et Narbonne (850-1030) », Revue Historique, 294, 1995, p. 3-43.

Deswarte, Thomas, « La prophétie de 883 dans le royaume d’Oviedo : attente adventiste ou espoir d’une libération politique ? », Mélanges de Science Religieuse [Lille], 58, 2001, p. 39-56.

Deswarte, Thomas, « Le récit de la translation du corps de saint Jacques dans un manuscrit de Saint-Martial de Limoges (BHL 4060) », in Aquitaine-Espagne (viiie-xiiie siècles), éd. Philippe Sénac, Université de Poitiers – Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale, « Civilisation Médiévale » (12), 2001, p. 113-128.

Deswarte, Thomas, De la destruction à la restauration. L’idéologie du royaume d’Oviedo-León (viiie-xie siècles), Turnhout, Brepols, « Cultural encounters in Late Antiquity and the Middle Ages » (3), 2003.

Deswarte, Thomas, « ¿ Una nueva metrópoli en Oviedo ? Dos bulas falsas del obispo Pelayo (1098/1101-1130) », in La imagen del obispo hispano en la Edad Media, éd. Martin Aurell, Angeles García de la Borbolla, Pampelune, EUNSA, 2004, p. 153-166.

Deswarte, Thomas, « Restaurer les évêchés et falsifier la documentation en Espagne : la suppression du diocèse de Simancas (974) et l’église cathédrale d’Astorga », Revue Mabillon, n.s., 15, 2004, p. 81-106.

Deswarte, Thomas, « La “guerre sainte” en Occident : expression et signification », in Famille, violence et christianisation au Moyen Âge : Mélanges offerts à Michel Rouche, éd. Martin Aurell, Thomas Deswarte, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, « Cultures et civilisations médiévales » (31), 2005, p. 331-349.

Deswarte, Thomas, « Une sexualité sans amour ? Sexualité et parenté dans l’Occident médiéval », Cahiers de Civilisation médiévale, 48, 2005, p. 141-164.

Deswarte, Thomas, « Le code du roi Réceswinthe (654) a-t-il abrogé les droits antérieurs ? », in “Traditio Juris”. Permanence et/ou discontinuité du droit romain durant le haut Moyen Âge : Colloque international de l’Université de Lyon III (2003), éd. Alain Dubreucq, Lyon, Université de Lyon III, « Cahiers du Centre d’Histoire Médiévale » (3), 2005, p. 57-76.

Deswarte, Thomas, « Saint Jacques refusé en Catalogne : la lettre de l’abbé Césaire de Montserrat au pape Jean XIII ([970]) », in Guerre, pouvoirs et idéologies dans la Péninsule ibérique aux alentours de l’an mil : Colloque international du Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale (Poitiers-Angoulême, 2002), éd. Thomas Deswarte, Philippe Sénac, Turnhout, Brepols, « Culture et société médiévale », 2005, p. 143-161.

Deswarte, Thomas, « Entre historiographie et histoire : aux origines de la guerre sainte en Occident », in Regards croisés sur la guerre sainte. Guerre, religion et idéologie dans l’espace méditerranéen latin (xie-xiiie siècle) : Colloque de la Casa de Velázquez (Madrid, 2005), éd. Daniel Baloup, Philippe Josserand, Toulouse, CNRS / Université de Toulouse-Le Mirail, « Méridiennes », 2006, p. 67-90.

Deswarte, Thomas, « Justifier l’injustifiable ? La suppression du rit hispanique dans la littérature (xiie-milieu xiiie siècles) », in Convaincre et persuader : communication et propagande aux xiie et xiiie siècles, éd. Martin Aurell, Université de Poitiers, Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale, « Civilisation Médiévale » (18), 2007, p. 533-544.

Deswarte, Thomas, « Le Christ-roi : autel et couronne votive dans l’Espagne wisigothique », in Églises et pouvoirs : XIVe Université d’été Carrefour d’histoire religieuse (Poitiers, 2005), éd. Bruno Béthouart, Jérôme Grévy, Boulogne-sur-Mer, Maison de la Recherche en Sciences Humaines, « Les Cahiers du Littoral » (2, no 5), 2007, p. 71-83.

595

Deswarte, Thomas, « Une chrétienté hérétique ? La réécriture de l’histoire de l’Espagne par Grégoire VII », in Le passé à l’épreuve du présent. Appropriations et usages du passé du Moyen Âge à la Renaissance, éd. Pierre Chastang, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, 2008, p. 169-190.

Deswarte, Thomas, « Le concile de Tolède VIII (653) et le code de Réceswinthe (654) : limitation au pouvoir monarchique et suppression de la peine de mort dans l’Espagne wisigothique », in Compilations et codifications juridiques : Colloque international de l’Université de Clermont I (2004), t. I : De l’Antiquité à la période moderne, éd. David Deroussin et Florent Garnier, Éditions Le Manuscrit, « Passé et présent du droit » (4), 2008, p. 153-184.

Deswarte, Thomas, « Géographie sacrée ou géographie du sacré ? Les mappemondes du Commentaire de Beatus (xe-xie s.) », in La territorialité : Table-ronde du Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale (Poitiers, 2006), éd. Stéphane Boissellier, Brepols, à paraître [2010].

Deswarte, Thomas, « Le roi empereur de León vers l’an mil et deux diplômes de 922 interpolés », in Les sacralités royales en Péninsule ibérique : Tables-rondes du SIREM, éd. Patrick Henriet, Lyon, ENS éditions-Casa de Velázquez, à paraître [2010].

Deswarte, Thomas, « Une minorité chrétienne en Occident : les “Mozarabes” et l’adoptianisme », in Les minorités au Moyen Âge : Colloque international des Universités de Nantes et de Poitiers (Fontevraud, 2007), éd. Stéphane Boissellier, François Clément, John Tolan, à paraître [2010].

Deswarte, Thomas, « L’Antiphonaire de la cathédrale de León (ACL 8) et ses additions au onzième siècle », in Une liturgie en crise ? Le rit hispanique au onzième siècle : Colloque international du Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale (2008), éd. Oliver Cullin, Thomas Deswarte, Turnhout, Brepols, « Culture et société médiévales », à paraître [2011].

Deswarte, Thomas, « Liturgie et théologie en Navarre : la romanisation du Liber ordinum de 1052 », in Parole et lumière vers l’an mil, éd. Jean Heuclin, Turnhout, Brepols, « Culture et société médiévales », à paraître [2010].

Deswarte, Thomas, « Rito hispánico o rito romano ? Guerra y paz litúrgicas en España (s. XI-XIII in.) », in La paz : cours d’été de l’Université de Lérida (2008), éd. Flocel Sabate Curull [2010].

Deswarte, Thomas, « La rumeur de sainteté : Herménégilde », in La rumeur : Colloque du Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévales (Poitiers, 2009), éd. Myriam Soria, Presses Universitaires de Rennes, à paraître [2010].

Deswarte, Thomas, « L’Antiphonaire : analyse codicologique », in Los prólogos del Antifonario de la catedral de León (fol. 1-27). Estudio, transcripción y edición facsimil, éd. Susana Zapke, Thomas Deswarte, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia Leonesa », à paraître [2011].

Díaz, Pablo C., « Rey y poder en la monarquía visigoda », Iberia, 1, 1998, p. 175-195.

Díaz, Pablo C., « Visigothic Political Institutions », in The Visigoths from the Migration Period to the Seventh Century. An Ethnographic Perspective, éd. Peter Heather, Woodbridge, 1999, p. 321-356.

Díaz, Pablo C., « Monasticism and Liturgy in Visigothic Spain », in The Visigoths. Studies in Culture and Society, éd. Alberto Ferreiro, Leyde-Boston-Cologne, Brill, « The Medieval Mediterranean » (20), 1999, p. 169-199.

596

Díaz, Pablo C. et Valverde Castro, María R., « The theoretical strength and practical weakness of the Visigothic monarchy of Toledo », in Rituals of Power. From Late Antiquity to the Early Middle Ages, éd. F. Theuws, J.L. Nelson, Leyde-Boston-Cologne, Brill, 2000, p. 53-93.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Los prólogos del Antiphonale visigothicum de la catedral de León (León, Arch. Cat. 8) », Archivos Leoneses, 8, 1954, p. 226-257.

Díaz y Díaz, Manuel C., « De patrística española », Revista Española de Teología, 17, 1957, p. 3-46.

Díaz y Díaz, Manuel C., « La leyenda ’Regi a Deo Vita’de una moneda de Ermenegildo », Analecta Sacra Tarraconensia, 31, 1958, p. 261-269.

Díaz y Díaz, Manuel C., Index scriptorum latinorum medievi hispanorum, 2 vol., Salamanque, « Acta Salmanticensia, Filosofia y letras » (13, 1-2), 1958-1959 (1 vol., Madrid, CSIC, 1959²).

Díaz y Díaz, Manuel C., « Pequeñas aportaciones para el estudio de la Hispana », Revista Española de Derecho canónico, 17, 1962, p. 373-390.

Díaz y Díaz, Manuel C., « La literatura jacobea anterior al Códice Calixtino », Compostellanum, 10, 1965, p. 639-661.

Díaz y Díaz, Manuel C., « En torno a los orígenes del cristianismo hispánico », in Las raíces de España, éd. José M. Gómez Tabanera, Madrid, Instituto Español de Arqueología Aplicada, 1967, p. 423-443.

Díaz y Díaz, Manuel C., « La circulation des manuscrits dans la péninsule ibérique du viie au ixe siècle », Cahiers de Civilisation Médiévale, 12, 1969, p. 219-241 et 383-392 (2e éd. in Manuel C. Díaz y Díaz, Vie chrétienne et culture dans l’Espagne du viie au xe siècle, Aldershot, Variorum, 1992, no xii).

Díaz y Díaz, Manuel C., « La Historiografía hispana desde la invasión árabe hasta el año 1000 », in La Storiografia altomedievale, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di Studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (17), 1970, p. 313-343 (2e éd. in Manuel C. Díaz y Díaz, De Isidoro al siglo XI : ocho estudios sobre la vida literaria peninsular, Barcelone, El Albir, 1976, p. 203-234).

Díaz y Díaz, Manuel C., « La fecha de implantación del oracional festivo visigótico », Boletín Arqueológico [de Tarragona], 113-120, 1971-1972, p. 215-243 (2e éd. in Manuel C. Díaz y Díaz, Vie chrétienne et culture dans l’Espagne du viie au xe siècle, Aldershot, Variorum, 1992, no VI).

Díaz y Díaz, Manuel C., « De manuscritos visigóticos. Nuevos fragmentos en León », in León y su Historia. Miscelanea histórica, t. II, León, Centro de Estudios San Isidoro, « Fuentes y estudios de historia leonesa » (8), 1973, p. 160-201.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Los orígenes cristianos de la península vistos por algunos textos del siglo VII », Cuadernos de Estudios Gallegos, 28, 1973, p. 277-284.

Díaz y Díaz, Manuel C., « La Lex Visigothorum y sus manuscritos », Anuario de Historia del Derecho Español, 46, 1976, p. 163-224.

Díaz y Díaz, Manuel C., De Isidoro al siglo XI. Ocho estudios sobre la vida literaria peninsular, Barcelone, 1976.

Díaz y Díaz, Manuel C., Libros y librerías en la Rioja altomedieval, Logroño, Diputación provincial, « Biblioteca de temas riojanos » (28), 1979.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Literary Aspects of the Visigothic Liturgy », in Visigothic Spain : New Approaches, éd. Edward James, Oxford, Clarendon Press, 1980, p. 61-76.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Puntos de vista sobre la vida cultural peninsular en los siglos V y VI », in Innovación y continuidad en la España Visigótica, Tolède, 1981, p. 1-21.

597

Díaz y Díaz, Manuel C., Códices visigóticos en la monarquía leonesa, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia Leonesa » (31), 1983.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Le texte de “Los Beatos” », in Los Beatos : Exposition (Bruxelles, Europalia 1985), Bruxelles, 1985, p. 9-17.

Díaz y Díaz, Manuel C., El Códice calixtino de la catedral de Santiago : estudio codicológico y de contenido, Santiago de Compostela, « Monografías de Compostellanum » (2), 1988.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Los discursos del rey Recaredo : El Tomus », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 223-236.

Díaz y Díaz, Manuel C., « La Passio Jacobi », in De Santiago y de los caminos de Santiago, Santiago de Compostela, Xunta de Galicia, 1997, p. 15-52.

Díaz y Díaz, Manuel C., « La Epistola Leonis Pape de Translatione sancti Iacobi in Galleciam », Compostellanum, 43, 1998, p. 517-568.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Escritores del monasterio de Albelda. Vigilán y Sarracino », in Códice Albeldense (976) : original conservado en la Biblioteca del Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (d-I-2), éd. Javier García Turza et al., Madrid, Patrimonio Nacional, « Scriptorium » (15), 2002, p. 73-133.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Apuntes sobre el rey en la liturgia visigótica », in Religion, Text, and Society in Medieval Spain and Northern Europe : Essays in honor of J.N. Hillgarth, éd. Thomas E. Burman, Mark D. Meyerson, Leah Shopkow, Toronto, Pontifical Institute of medieval Studies, « Papers in Mediaeval Studies » (16), 2002, p. 13-37.

Díaz y Díaz, Manuel C., « Notas de pasada sobre manuscritos musicados », in Hispania Vetus. Manuscritos litúrgico-musicales de los orígenes visigóticos a la transición francorromana (siglos IX-XII), éd. Susana Zapke, Bilbao, Fundación BBVA, 2007, p. 93-111.

Díaz Ibáñez, Jorge, « El pontificado y los reinos peninsulares durante la Edad Media. Balance historiográfico », En la España Medieval, 24, 2001, p. 465-536.

Dolbeau, François, « Une refonte wisigothique du De viris illustribus d’Isidore », in De Tertullien aux mozarabes, t. II : Antiquité tardive et christianisme ancien (vie-ixsiècles) : Mélanges offerts à Jacques Fontaine, Paris, Institut d’Études Augustiniennes, 1992, p. 41-56.

Dolbeau, François, « Deux opuscules latins relatifs aux personnages de la Bible et antérieurs à Isidore de Séville », Revue d’Histoire des Textes, 16, 1986, p. 83-139.

Domínguez del Val, Ursicino, Leandro de Sevilla y su lucha contra el arrianismo, Madrid, Editora Nacional, 1981.

Dozy, Reinhart, Recherches sur l’histoire et la littérature de l’Espagne pendant le moyen âge, 2 vol., Leyde, Brill, 1881³.

Duchesne, Louis, « Saint Jacques en Galice », Annales du Midi, 12, 1900, p. 167-172.

Duchesne, Louis, « La première collection romaine des décrétales », Atti del II° Congresso internazionale di archeologia cristiana, Rome, 1902, p. 159-162.

Duchesne, Louis, Les origines du culte chrétien. Étude sur la liturgie latine avant Charlemagne, Paris, de Boccard, 19205.

Dudden, F. Homes, Gregory the Great. His place in History and Thought, Londres, Longmans, 1905.

Duffault, David, « Le De anathematis vinculo et la réintroduction du schéma gélasien dans l’empire carolingien au ixe siècle »,  in Foi chrétienne et églises dans la société politique de l’Occident du Haut Moyen Âge (ive-xiie siècle), éd. J. Hoareau-Dodinau, P. Texier, Limoges, Presses universitaires de Limoges, « Cahiers de l’Institut d’Anthropologie Juridique de Limoges » (11), 2004, p. 319-331.

598

Dufour, Jean, « La composition de la Bibliothèque de Moissac à la lumière d’un inventaire du xviie siècle nouvellement découvert », Scriptorium, 35-2, 1981, p. 175-226.

Dumézil, Bruno, Les racines chrétiennes de l’Europe. Conversion et liberté dans les royaumes barbares, ve-viiie siècle, Paris, Fayard, 2005.

Dumézil, Bruno, « Une source méconnue sur les conversions forcées du roi Sisebut : le “canon 10 du concile de Séville” », in Chrétiens et Juifs au Moyen Âge : sources pour la recherche d’une relation permanente : Tables rondes (Carcassonne, 2003), éd. Flocel Sabaté, Claude Denjean, Lérida, Milenio, « De Christianis et Judeis ad invicem » (1), 2006, p. 21-35.

Durán Gudiol, Antonio, La Iglesia de Aragon durante los reinados de Sancho Ramirez y Pedro I (1062 ?-1104), Rome, Iglesia Nacional Española, 1962.

Durán Gudiol, Antonio, « La Santa Sede y los obispados de Huesca y Roda en la primera mitad del siglo XII », Anthologica Annua, 13, 1965, p. 35-134.

Durany Castrillo, Mercedes, « San Pedro de Montes en la Edad Media », in San Pedro de Montes, « luz en la memoria » : actas (Ponferrada, 26, 27 y 28 de junio de 2003), éd. Vicente A. Álvarez Palenzuela et al., Ponferrada, Instituto de Estudios Bercianos, 2006.

Duval, Yvette, « Grégoire et l’Église d’Afrique. Les “hommes du pape” » , in Gregorio Magno e il suo tempo, Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991, p. 129-158.

Dziazowski, Gustav von, Isidor und Ildefons als Literarhistoriker. Eine quellenkritische Untersuchung der Schriften « De viris illustribus« des Isidor von Sevilla und des Ildefons von Toledo, Münster, « Kirchengeschichtliche Studien » (IV, 2), 1898.

Eberhardt, Otto, Via regia. Der Fürstenspiegel Smaragds von St. Mihiel und seine literarische Gattung, Munich, Fink, 1977.

Eco, Umberto et Vázquez de Parga, Luis, Beatus de Liébana : miniatures du « Beatus » de Ferdinand I et Sanche, Parme, F.M. Ricci, 1982².

Elfassi, Jacques, « Isidorus Hispalensis episcopus. Quaestiones, Sententiae, Synonyma », in La trasmissione dei testi latini del Medioevo/Mediaeval Latin Texts and their Transmission, éd. Paolo Chiesa, Lucia Castaldi, Florence, Sismel-Ed. del Galluzzo, « Millennio Medievale » (50), « Stumenti e studi » (n.s. 8), « Te.Tra » (I), 2004, p. 201-226.

Elze, Reinhard, « Gregor VII. und die römische Liturgie », in Studi Gregoriani per la storia dellalibertas Ecclesiae”, t. XIII-1, La Riforma Gregoriana e l’Europa : Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1989, p. 179-188.

Engels, Odilo, « Papsttum, Reconquista und spanisches Landeskonzil im Hochmittelalter », Annuarium historiae conciliorum, 1, 1969, p. 37-49 et 241-287 (2e éd. in Odilo Engels, Reconquista und Landesherrschaft : Studien zur Rechts- und Verfassungsgeschichte Spaniens im Mittelalter, Paderborn-Munich-Vienne-Zürich, 1989, p. 327-386).

Engels, Odilo, « Die Anfänge des spanischen Jakobusgrabes in kirchenpolitischer Sicht », Römische Quartalschrift, 75, 1980, p. 146-170 (2e éd. in Odilo Engels, Reconquista und Landesherrschaft : Studien zur Rechts- und Verfassungsgeschichte Spaniens im Mittelalter, Paderborn-Munich-Vienne-Zürich, 1989, p. 301-325).

Engels, Odilo, « Königsschutz und Papstschutz in Katalonien (10. und 11. Jahrhundert) », in L’Église de France et la papauté (xe-xiiie siècle) : Actes du XXVIe colloque historique franco-allemand (1990), éd. Rolf Grosse, Bonn, Bouvier, 1993, p. 392-407.

Erdmann, Carl, « Das Papsttum und Portugal im ersten Jahrhundert der portugiesischen Geschichte », in Abhanlungen der köninglich-preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Philosophisch-historische Klasse, Berlin, Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1928, no 5.

599

Erdmann, Carl, Die Entstehung des Kreuzzugsgedankens, Stuttgart, W. Kohlhammer, 1935 (trad. angl. Marshall W. Baldwin, Walter Goffart, The origin of the idea of crusade, Princeton University Press, 1977).

Escalona, Romualdo, Historia del Real monasterio de Sahagún, Madrid, 1782 (León, 1982²).

Etaix, Raymond, « Homiliaires wisigothiques provenant de Silos à la Bibliothèque Nationale de Paris », HS, 12, 1959, p. 213-224 (2e éd. in Raymond Etaix, Homéliaires patristiques latins. Recueil d’études de manuscrits médiévaux, Paris, « Collection des Études augustiniennes. Moyen Âge et Temps modernes » (29), 1994).

Etaix, Raymond, « Le “Smaragde ” de Cordoue et autres manuscrits apparentés », in Miscellania Litúrgica Catalana, 4, 1990, p. 13-27 (2e éd. in Raymond Etaix, Homéliaires patristiques latins. Recueil d’études de manuscrits médiévaux, Paris, « Collection des Études augustiniennes. Moyen Âge et Temps modernes » (29), 1994).

Evans, Gillian Rosemary, The Thought of Gregory the Great, New York, Cambridge University Press, « Cambridge Studies in Medieval Life and Thought » (Fourth Series, 2), 1986.

Ewig, Eugen, « Das Bild Constantins der Grossen in den ersten Jahrhunderten des abendländischen Mittelalters », Historisches Jahrbuch, 75, 1956, p. 1-46 (2e éd. in Eugen Ewig, Spätantikes end Fränkisches Gallien, t. I, 1976, p. 72-113).

Faci Lacasta, Francisco Javier, « Presencía de la Santa Sede en España », in La Iglesia en la España de los siglos VIII al XIV, éd. Francisco Javier Fernández Conde, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos, « Historia de la Iglesia en España » (éd. R. García Villoslada, 2), 1979, t. I, p. 262-275.

Faci Lacasta, Francisco Javier, « Sobre la “invención de la tradición” religiosa en la España medieval », in Historia social, pensamiento historiográfico y Edad Media : Homenaje al Profesor Abilio Barbero de Aguilera, éd. María Isabel Loring García, Madrid, Orto, 1997, p. 13-23.

Favreau, Robert, « La mémoire du passé dans les inscriptions du Haut Moyen Âge », in Ideologie e pratiche del reimpiego nell’alto medioevo, t. II, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (46), 1999, p. 937-976.

Fedalto, Giorgio, « Lo scisma tricapitolino e la politica giustinianea », in Cristianità d’Occidente e Cristianità d’Oriente (secoli VI-XI), t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (51), 2004, p. 629-666.

Fernández Caton, José María, San Mancio, culto, leyenda y reliquias. Ensayo de critica hagiografica, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y estudios de historia leonesa » (30), 1983.

Fernández Conde, Francisco Javier, La iglesia de Asturias en la alta Edad Media, Oviedo, Instituto de estudios asturianos, 1972.

Fernández de la cuesta, Ismael, « La irrupción del canto gregoriano en España : bases para un replantamiento », Revista de Musicología, 8, 1985, p. 239-247.

Fernández Flórez, José A., El Beato de la Universidad de Valladolid : Original conservado en la Biblioteca de Santa Cruz de la Universidad de Valladolid, 2 vol., Madrid, Testimonio Compañia, « Scriptorium » (16), 2002.

Fernández Flórez, José A., Herrero de la Fuente, Marta, « El Albeldense : contenidos, estructura, grafías », in Códice Albeldense (976) : original conservado en la Biblioteca del Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (d-I-2)], éd. Javier García Turza et al., Madrid, Patrimonio Nacional, « Scriptorium » (15), 2002, p. 29-71.

600

Fernández González, Etelvina, Galván Freile, Fernando, « Iconografía, ornamentación y valor simbólico de la imagen », in Códice Albeldense (976) : original conservado en la Biblioteca del Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (d-I-2), éd. Javier García Turza et al., Madrid, Patrimonio Nacional, « Scriptorium » (15), 2002, p. 203-277.

Fernández Jiménez, Francisco María, « Influencias y contactos entre la liturgia hispana y las liturgias orientales bizantina, alejandrina y antioquena », in Bizancio y la Península Ibérica. De la Antigüedad Tardía a la Edad Moderna, éd. Inmaculada Pérez Martín, Pedro Bádenas de la Peña, [Madrid], CSIC, « Nueva Roma » (24), 2004, p. 165-176.

Fernández Martínez, C. et Gómez Pallarès, J., « Hermenegildo, ¿para siempre en Sevilla ? Una nueva interpretación de IHC, n. 76 = ILCV, n. 50 », Gerión, 19, 2001, p. 629-658.

Fernández Ortiz de Guinea, Lina, « Participación episcopal en la articulación de la vida política hispano-visigoda », Studia Historica : Historia Antigua, 12, 1994, p. 159-167.

Fernández Vallina, Emiliano, « Sampiro y el llamado Silense : de los manuscritos y sus variantes », Helmantica, 29, 1978, 51-60.

Fernández Valverde, Juan, « De Laude et deploratione Spanie (estructura y fuentes literarias) », in Los Visigodos. Historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid, Tolède, Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 457-462.

Férotin, Marius, OSB, « Deux manuscrits wisigothiques de la bibliothèque de Ferdinand Ier, roi de Castille et de León », Bibliothèque de l’École des Chartes, 62, 1901, p. 374-387.

Ferreiro, Alberto, « The siege of Barbastro 1064-65 : A Reassessment », Journal of medieval history, 9, 1983, p. 129-144.

Ferreiro, Alberto, The Visigoths in Gaul and Spain, AD 418-711. A bibliography, Leyde, 1988.

Ferreiro, Alberto, « The omission of St. Martin of Braga in John of Biclaro’s Chronica and the third Council of Toledo », in Los Visigodos. Historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid, Tolède, Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), p. 145-150.

Ferreiro, Alberto, « The Sueves in the Chronica of John of Biclaro », Latomus, 41, 1987, p. 201-203.

Ferreiro, Alberto, « Linguarum Diversitate : Babel and Pentecost in Leander’s Homily at the Third Council of Toledo », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 237-248.

Ferreiro, Alberto, « “Petrine Primacy” and Gregory of Tours », Francia, 33-1, 2006, p. 1-16.

Ferreiro, Alberto, « “Petrine Primacy” and episcopal authority in Caesarius of Arles », Studia Patristica, 34, 2006, p. 283-288.

Ferrio Losana, María Carla, « Silos e Cluny. Una proposta con implicazioni agiografiche », in Silos. Un milenio : Actas del Congreso Internacional sobre la Abadía de Santo Domingo de Silos, t. II : Historia, Universidad de Burgos-Abadía de Silos, « Studia Silensia » (26), 2003, p. 505-511.

Fischer, Eugen Heinrich, « Gregor der Grosse und Byzanz. Ein Beitrag zur Geschichte der päpstlichen Politik », Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte Kanonistische Abteilung, 67, 1950, p. 15-144.

Fita, Fidel, « El Concilio nacional de Burgos en 1080. Nuevas ilustraciones », BRAH, 48, 1906, p. 337-384.

601

Fita, Fidel, « El papa Honorio I y San Braulio de Zaragoza », La Ciudad de Dios, 6, p. 101-117, 192-200, 252-260, 336-346 et 403-420.

Flanagan, Marie Therese, « Henry II, the council of Cashel and the Irish bishops », Peritia, 10, 1996, p. 184-211.

Fletcher, Richard A., « Reconquest and Crusade in Spain, c. 1050-1150 », Transactions of the Royal Historical Society : Fifth Series, 37, 1987, p. 31-47.

Fletcher, Richard A., « Las iglesias del reino de León y sus relaciones con Roma en la Alta Edad Media hasta el concilio IV de Letran de 1215 », in El reino de León, t. VI, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, « Fuentes y estudios de Historia Leónesa » (53), 1994, p. 459-495.

Fliche, Augustin, La réforme grégorienne, 3 vol., Louvain-Paris, « Spicilegium sacrum Lovaniense, Études et documents » (6, 9 et 16), 1924-1937.

Fliche, Augustin et Martin, Victor, éd., Histoire de l’Église depuis les origines jusqu’à nos jours, Paris, Bloud & Gay, 1940, 25 t. en 21 vol., 1934-1964.

Flores, Juan Javier, « La liturgia de la dedicación de iglesias segun los manuscritos de Silos », in El romanico en Silos : IX Centenario de la consagración de la iglesia y claustro (1088-1988), Silos, Abadía de Silos, « Studia Silensia, Series major » (1), 1990, p. 69-75.

Flori, Jean, La guerre sainte : la formation de l’idée de croisade dans l’occident chrétien, Paris, Aubier, 2001.

Floriano, Antonio C., « En torno a las Bulas del Papa Juan VIII », Archivum, 12, 1962, p. 117-135.

Foley, Edward B., « The Libri ordinarii : an Introduction », Ephemerides liturgicae, 102, 1988, p. 128-137.

Fontaine, Jacques, « Conversion et culture chez les Wisigoths d’Espagne », in La conversione al Cristianesimo nell’Europa dell’Alto Medioevo, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’alto medioevo » (14), 1967, p. 87-147.

Fontaine, Jacques, « El De viris illustribus de San Ildefonso de Toledo : tradición y originalidad », Anales Toledanos, t. III : Estudios sobre la España visigoda, Tolède, Diputación Provincial, 1971, p. 59-96.

Fontaine, Jacques, « Le culte des martyrs militaires et son expression poétique au ive siècle : l’idéal évangélique de la non-violence dans le christianisme théodosien », in Ecclesia orans : Mélanges offerts à A.G. Hamman, éd. Victor Saxer, Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Augustinianum » (20-1, 2), 1980, p. 141-171

Fontaine, Jacques, « Mozarabie hispanique et monde carolingien : les échanges culturels entre la France et l’Espagne du viiie au xie siècle », Anuario de Estudios Medievales, 13, 1983, p. 17-46.

Fontaine, Jacques, « Les relations culturelles entre l’Italie byzantine et l’Espagne wisigothique : la présence d’Eugippius dans la bibliothèque de Séville », in Apophoreta philologica Emmanueli Fernández-Galiano a sodalibus oblata, pars altera, éd. Luis Gil, Rosa M. Aguilar, Mantuae Carpetanorum, 1984, p. 9-26 (2e éd. in Jacques Fontaine, Tradition et actualité chez Isidore de Séville, Londres, Variorum Reprints, 1988, no II).

Fontaine, Jacques, « La homilía de San Leandro ante el Concilio III de Toledo : temática y forma », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 249-261.

602

Fontaine, Jacques, « Observations sur le “latin dicté” dans les billets d’Isidore de Séville à Braulion de Saragosse », Recherches & Travaux, Curiosité historique et intérêts philologiques : Hommage à Serge Lancel, 54, éd. Bernard Colombat, Paul Mattei, 1998.

Fontaine, Jacques, « Un général byzantin en Espagne en 589 : Observations sur la romanité de l’inscription byzantine de Carthagène (Vives 362) », in Mélanges en l’honneur d’Yvette Duval, Paris, 2000, p. 91-100.

Fontaine, Jacques, « Isidoro de Sevilla frente a la Hispania Bizantina », in V Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispánica (Carthagène, 1998), Barcelone, 2000, p. 29-40.

Fontaine, Jacques, Isidore de Séville, Turnhout, Brepols, « Témoins de notre Histoire », 2000.

Fontaine, Jacques, « Hispalus : vicissitudes et origines d’un héros fondateur mytique », in Religion, Text, and Society in Medieval Spain and Northern Europe : Essays in honor of J.N. Hillgarth, éd. Thomas E. Burman, Mark D. Meyerson, Leah Shopkow, Toronto, Pontifical Institute of medieval Studies, « Papers in Mediaeval Studies » (16), 2002, p. 3-12.

Foulon, Jean-Hervé, « Stratégies politiques, fondation monastique et recours à Rome vers l’an Mil : le cas de Beaulieu-lès-Loches », Revue Historique, 307-2, 2005, p. 251-281.

Fournier, Paul, Le Bras, Gabriel, Histoire des collections canoniques en occident depuis les fausses décrétales jusqu’au décret Gratien, t. I : De la réforme carolingienne à la réforme grégorienne, t. II : De la réforme grégorienne au décret de Gratien, Paris, Sirey, « Bibliothèque d’histoire du droit » (4 et 5), 1931-1932.

Fowler-Magerl, Linda, Clavis Canonum. Selected Canon Law Collections Before 1140 : Access with data processing, in MGH, Hilfsmittel 21, Hannovre, Hahnsche Buchhandlung, 2005.

France, John, « Holy war and holy men : Erdmann and the lives of the saints », in The Experience of Crusading, t. I : Western Approaches, éd. Marcus Bull, N. Housley, Cambridge University Press, 2003, p. 193-208.

Franco Júnior, Hilário, « Les trois doigts d’Adam. Liturgie et métaphore visuelle au monastère de San Juan de la Peña », Annales. Histoire, Sciences Sociales, 62, 2007, p. 413-439.

Fransen, Gérard, Les décrétales et les collections de décrétales, Turnhout, Brepols, « Typologie des sources du Moyen Âge occidental » (2), 1972-1985.

Franke, Franz Richard, « Die freiwilligen Märtyrer von Cordova und das Verhältnis der Mozaraber zum Islam (nach den Schriften von Speraindeo, Eulogius und Alvar) », in Gesammelte Aufsätze zur Kulturgeschichte Spaniens : Spanische Forschungen der Görresgesellschaft (erste Reihe), 13, 1958, p. 1-170.

Frede, Hermann Josef, Kirchenschriftsteller, Verzeichnis und Sigel : Repertorium scriptorum ecclesiasticorum latinorum saeculo nono antiquiorum, Fribourg, Herder, 19954.

Freedman, Paul, « Archbischop Berenguer Seniofred de Lluça and the gregorian reform in Catalonia », in Studi Gregoriani per la storia dellalibertas Ecclesiae’, t. XIV-2, La Riforma Gregoriana e l’Europa : Congresso internazionale (Salerne, 1985), 1991, p. 153-159.

Fried, Johannes, Der päpstliche Schutz für Laienfürsten : Die politische Geschichte des päpstlichen Schutzprivilegs für Laien (11.-13. Jh.), Heidelberg, « Abhandlungen der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, philosophisch-historische Klasse » (1), 1980.

Fuente, Vicente de la, Historia eclesiástica de España, 6 vol., Madrid, 1873-1875 (1973-1975²).

Fuhrmann, Horst, Einfluss und Verbreitung der pseudoisidorischen Fälschungen, von ihrem Auftauchen bis in die neuere Zeit, 3 vol., Stuttgart, A. Hiersemann, « Schriften der Monumenta Germaniae Historica » (24), 1972-1974.

603

Fuhrmann, Horst, « Über die “Heiligkeit” des Papstes », in Einladung im Mittelalter, Munich, 1987, p. 151-168.

Fuhrmann, Horst, « Papst Gregor VII und das Kirchenrecht. Zum Problem des Dictatus Papae », in Studi Gregoriani per la storia dellalibertas Ecclesiae”, t. XIII-1 : La Riforma Gregoriana e l’Europa, Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1989, p. 123-150.

Fuhrmann, Horst, « Widerstände gegen den päpstlichen primat im Abendland », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 707-736.

Fuhrmann, Horst, Jasper, Detlev, Papal Letters in the Early Middle Ages, Washington D.C., The Catholic University of America Press, 2001.

Gaiffier, Baudouin de, « Les notices hispaniques dans le martyrologe d’Usuard », Analecta Bollandiana, 55, 1937, p. 268-283.

Gaiffier, Baudouin de, « Les sources de la translatio sancti Aemiliani », in Mélanges dédiés à la mémoire de Félix Grat, t. I, Paris, 1946, p. 153-169 (2e éd. in Baudouin de Gaiffier, Études critiques d’hagiographie et d’iconologie, Bruxelles, Société des Bollandistes, « Subsidia hagiographica » (43), 1967, p. 140-155).

Gaiffier, Baudouin de, « Un calendrier franco-hispanique de la fin du xiie siècle », Analecta Bollandiana, 69, 1951, p. 282-323.

Gaiffier, Baudouin de, « Le culte de saint Isidore de Séville : esquisse d’un travail », in Isidoriana : colección de estudios sobre Isidoro de Sevilla en el XIV centenario de su nacimiento, éd. Manuel C. Díaz y Díaz, León, Centro de Estudio e Investigación San Isidoro, 1961, p. 271-283 (2e éd. in Baudouin de Gaiffier, Études critiques d’hagiographie et d’iconologie, Bruxelles, Société des Bollandistes, 1967, p. 115-129).

Gaiffier, Baudouin de, « Le Breviarium apostolorum (BHL 652) : tradition manuscrite et œuvres apparentées », Analecta Bollandiana, 81, 1963, p. 89-116.

Gaiffier, Baudouin de, « Notes sur quelques documents relatifs à la translation de Saint Jacques en Espagne », Analecta Bollandiana, 89, 1971, p. 47-66.

Gaillard, Georges, « La pénétration clunysienne en Espagne pendant la première moitié du xie siècle », Bulletin du centre international d’études romanes, 4, 1960, p. 8-15.

Galán Sánchez, Pedro Juan, El género historiográfico de la chronica. Las crónicas hispanas de época visigoda, Cáceres, Universidad de Extremadura, 1994.

Gallego Blanco, Enrique, Relaciones entre la Iglesia y el Estado en la Edad Media, Madrid, Revista de Occidente, 1973.

Galván Freile, Fernando, « La representación de la unción regia en el antifonario de la catedral de León », Archivos Leoneses, 49, 1995, p. 135-146.

Gambra Gutierrez, Andrés, « Alfonso VI y la exención de las diocesis de Compostela, Burgos, León y Oviedo », in Estudios sobre Alfonso VI y la reconquista de Toledo, t. II, Tolède, Instituto de Estudios Visigótico-mozárabes, 1988, p. 181-217.

Gambra Gutierrez, Andrés, Alfonso VI : cancillería, curia e imperio, t. I : Estudio, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia Leonesa » (62), 1997.

Gams, Pius Bonifacius, Die Kirchengeschichte von Spanien, 3 t., 5 vol., Regensburg, G.-J. Manz, 1862-1879.

Ganshof, Ferdinand-Louis, Le Moyen Âge, Paris, Hachette, « Histoire des relations internationales (dir. Pierre Renouvin) » (1), 1953.

604

Garcia, Michel, « Pour une idéologie du transfert : deux exemples tirés de la Chronique castillane », Cahiers d’études hispaniques médiévales, 28, 2005, p. 15-35.

García Alonso, I., « La administración de sacramentos en Toledo después del cambio de ritos (s. XII-XIII) », Salmanticensis, 5, 1958, p. 3-79.

García Alvarez, Manuel Rubén, « El monasterio de San Sebastián del Picosagro », Compostellanum, 6, 1961, p. 181-224.

García Alvarez, Manuel Rubén, « Observaciones al diploma de restauración de la sede auriense por Alfonso III », Boletín de la Comisión provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Orense, 18-3, 1961, p. 263-292.

García Alvarez, Manuel Rubén, « El diploma de restauración de la sede de Tuy por la infanta Urraca », Cuadernos de Estudios Gallegos, 17, 1962, p. 275-292.

García Alvarez, Manuel Rubén, « La sede de Orense en el siglo XI », Boletín Auriense, 5, 1975, p. 233-256.

García-Aráez, Hermenegildo, La miniatura en los códices de Beato de Liébana : su tradición pictórica, Madrid, 1992.

García-Aráez, Hermenegildo, « Los mapamundis de los Beatos. Origen y características principales », Miscelánea medieval murciana, 18, 1993, p. 49-76.

García-Aráez, Hermenegildo, « Los mapamundis de los Beatos (2a parte). Nomenclator y conclusiones », Miscelánea medieval murciana, 19-20, 1995-1996, p. 97-128.

García de Cortázar, José Angel, Munita, José Antonio, Fortun, Luis Javier, Codiphis : catálogo de colecciones diplomáticas hispano-lusas de época medieval, 2 vol., Santander, Fundación M. Botín, « Historia y documentos » (6), 1999.

García de la Fuente, Olegario, « Leovigildo, Hermenegildo, Recaredo y Leandro en los “Dialogi” de Gregorio Magno », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 393-402.

García Gallo, Alfonso, « Nacionalidad y territorialidad del derecho en la época visigoda », Anuario de Historia del Derecho Español, 13, 1936-1941, p. 168-264.

García Gallo, Alfonso, « La territorialidad de la legislación visigoda », Anuario de Historia del Derecho Español, 14, 1942-1943, p. 599-609.

García Gallo, Alfonso, « El concilio de Coyanza », Anuario de Historia del Derecho Español, 20, 1950, p. 275-633.

García Gallo, Alfonso, « El imperio medieval español », Arbor, 4, 1945, p. 199-228 (2e éd. rev. in Historia de España : estudios publicados por la revista Arbor, Madrid, 1953, p. 108-143).

García Gallo, Alfonso, « Consideración crítica de los estudios sobre la legislación y la costumbre visigoda », Anuario de Historia del Derecho Español, 44, 1974, p. 343-464.

García y García, Antonio, Historia del Derecho Canonico, t. I : Primer milenio, Salamanque, Instituto de Historia de la Teología Española, 1967.

García y García, Antonio, « Concilios y sínodos en el ordenamiento jurídico del reino de León », in El Reino de León en la Alta Edad Media, t. I : Cortes, concilios y fueros, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia leonesa » (48), 1988, p. 353-494.

García y García, Antonio, « Reforma gregoriana e la idea de la “militia sancti Petri” en los reinos ibericos », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. XIII-1, La Riforma Gregoriana e l’Europa, Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1989, p. 241-262.

605

García-Guijarro Ramos, Luis, Papado, Cruzadas y Ordenes Militares : siglos XI-XIII, Madrid, Cátedra, 1995.

García-Guijarro Ramos, Luis, « La reforma eclesiástica romana en el desarrollo de formaciones políticas : el caso de los condados catalanes, ca 1060-ca 1100 », in Chemins d’outre-mer. Études d’histoire sur la Méditerranée médiévale offertes à Michel Balard, éd. Damien Coulon et al., Paris, Publications de la Sorbonne, « Byzantina Sorbonensia » (20), 2004, p. 375-385.

García-Guijarro Ramos, Luis, « El papado y el reino de Aragón en la segunda mitad del siglo XI », Aragón en la Edad Media, 18, 2004, p. 245-264.

García Herrero, Gregorio, « Julián de Toledo y la realeza visigoda », in Antigüedad y Cristianismo, 7 : Arte, sociedad, economía y religión durante el Bajo Imperio y la Antigüedad Tardía, Murcie, 1991, p. 201-225.

García Herrero, Gregorio, « El reino visigodo en la concepción de Julián de Toledo », Lengua e Historia. Antigüedad y Cristianismo, 12, Murcie, 1995, p. 385-420.

García Herrero, Gregorio, « Sobre la autoría de la Insultatio y la fecha de composición de la Historia Wambae de Julián de Toledo », in Los Visigodos y su mundo : Jornadas internacionales (Madrid, 1990), Madrid, 1997, p. 185-213.

García Iglesias, José Manuel, « El mapa de los Beatos en la pintura mural románica de San Pedro de Rocas (Orense) », Archivos Leoneses, 35, 1981, p. 73-87.

García López, Yolanda, « Cronología de la “Historia Wambae” », Anuario de Estudios Medievales, 23, 1994, p. 121-139

García López, Yolanda, Estudios críticos de la « Lex Wisigothorum », Alcalá de Henares, Universidad de Alcalá, « Memorias del Seminario de Historia Antigua » (5), 1996.

García Moreno, Luis A., Prosopografía del reino visigodo de Toledo, Salamanque, Universidad de Salamanca, 1974.

García Moreno, Luis A., « La cristianización de la topografía de las ciudades de la península ibérica durante la Antigüedad tardía », Archivo Español de Arqueologia, 50-51, 1977-1978, p. 311-321.

García Moreno, Luis A., « Problemática de la Iglesia hispana durante la supremacia ostrogoda (507-549) », in Hispania Christiana : Estudios en honor del Prof. Dr. José Orlandis Rovira en su septuagésimo aniversario, éd. Josep-Ignasi Saranyana, Eloy Tejero, Pampelune, Eunsa, « Historia de la Iglesia » (14), 1988, p. 154-156.

García Moreno, Luis A., « Elites e Iglesia hispanas en la transición del Imperio romano al Reino visigodo », in La conversión de Roma. Cristianismo y Paganismo, éd. José M. Candau, Fernando Gascó, Antonio Ramírez de Verger, Madrid, Ediciones Clásicas, 1990, p. 223-258.

García Moreno, Luis A., « La coyuntura política del III Concilio de Toledo. Una historia larga y tortuosa », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 271-296.

García Moreno, Luis A., Los judíos en la España antigua. Del primer encuentro al primer repudio, Madrid, Rialp, 1993.

García Moreno, Luis A., « Propaganda religiosa y conflicto político en la epigrafía de época visigoda », in Religio Deorum : Actas del Coloquio Internacional de Epigrafía « Culto y sociedad en Occidente » (Tarragone, 1988), éd. Joan Gómez Pallarés, Marc Mayer, Sabadell, AUSA, [1993], p. 193-201.

García Moreno, Luis A., « La Monarquía visigoda y la Iglesia en Levante. Las raíces de un país », HS, 49, 1997, p. 253-277.

606

García Moreno, Luis A., « Expectativas milenaristas y escatológicas en la España tardoantigua », in Los Visigodos y su mundo : Jornadas internacionales (Madrid, 1990), Madrid, 1997, p. 247-258.

García Moreno, Luis A., « La conversion des Suèves au catholicisme et à l’arianisme », in Clovis. Histoire et mémoire : Colloque international (Reims, 1996), éd. Michel Rouche, t. I : Clovis et son temps, l’événement, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, 1997, p. 199-216.

García Moreno, Luis A., « La imagen de Bizancio en España en la tremprana Edad Media (siglos VI-X) », Byzantinische Zeitschrift, 91, 1998, p. 31-48.

García Moreno, Luis A., « ¿Por qué los godos fueron arrianos ? », in Tempus implendi promissa : Homenaje al Prof. Dr. Domingo Ramos-Lissón, éd. Elisabeth Reinhardt, Pampelune, EUNSA, 2000, p. 189-217.

García Moreno, Luis A., « Urbs cunctarum gentium victrix gothicis triumphis victa. Roma y el reino visigodo », in Roma fra Oriente e Occidente, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’alto medioevo » (49), 2002, p. 239-322.

García Moreno, Luis A., « Les relations entre l’Église des Gaules et l’Église d’Espagne du ve au viie siècle [sic]. Entre suspicion et méfiance », Revue d’Histoire de l’Église de France, 90, Les échanges religieux entre la France et l’Espagne du Moyen Âge à nos jours : Actes du colloque organisé par la Société d’histoire religieuse de la France (Bordeaux, 2002), 2004, p. 19-54.

García Rodríguez, Carmen, El culto de los santos en la España romana y visigoda, Madrid, CSIC, « Monografias de historia eclesiástica » (1), 1966.

García Villada, Zacarías, Catálogo de los códices y documentos de la Catedral de León, Madrid, 1919.

García Villada, Zacarías, Historia eclesiástica de España, 3 vol., Madrid, Razón y Fe, 1929-1936.

García Villada, Zacarías, Organización y fisonomia de la Iglesia española desde la caida del imperio visigodo en 711 hasta la toma de Toledo en 1085, Madrid, 1935.

García Villoslada, Ricardo, Historia de la Iglesia en España, 7 vol., Madrid, Ed. Catolica, 1979-1982.

Gaudemet, Jean, Les institutions ecclésiastiques au Moyen Âge, Paris, PUF, « Histoire des institutions au Moyen Âge (éd. Ferdinand Lot, Robert Fawtier) » (3), 1962.

Gaudemet, Jean, La formation du droit séculier et du droit de l’Église aux ive et ve siècles, Paris, Sirey, 1979².

Gaudemet, Jean, « La Bible dans les collections canoniques », in Le Moyen Âge et la Bible, la Bible de tous les temps, éd. Pierre Riché, Guy Lobrichon, Paris, Beauchesne, 1984, p. 327-369 (2e éd. in Jean Gaudemet, Formation du droit canonique et gouvernement de l’Église de l’Antiquité à l’âge classique, Presses universitaires de Strasbourg, « Collections de l’Université Robert Schuman, Société, Droit et Religion en Europe », 2008, p. 93-137).

Gaudemet, Jean, Les sources du droit de l’Église en Occident du ier au viie siècle, Paris, 1985.

Gaudemet, Jean, « La Bible dans les conciles (ive-viie siècles) », in Le Monde latin antique et la Bible, Bible de tous les temps, éd. Jacques Fontaine, Charles Pietri, Paris, Beauchesne, 1985, p. 289-310 (2e éd. in Jean Gaudemet, Formation du droit canonique et gouvernement de l’Église de l’Antiquité à l’âge classique, Presses universitaires de Strasbourg, « Collections de l’Université Robert Schuman, Société, Droit et Religion en Europe », 2008, p. 69-92).

607

Gaudemet, Jean, « Traduttore, traditore – les Capitula Martini », in Fälschungen im Mittelalter : Internationaler Kongreß der Monumenta Germaniae Historica (Munich, 1986), t. II, Hannovre, « Schriften der Monumenta Germaniae Historica » (33-2), 1988, p. 51-65.

Gaudemet, Jean, L’Église dans l’Empire romain (ive-ve siècles), Paris, Sirey, « Histoire du droit et des institutions de l’Église en Occident », 1989².

Gaudemet, Jean, « Grégoire VII et la France », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. XIII-1, La Riforma Gregoriana e l’Europa, Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1989, p. 213-240.

Gaudemet, Jean, « La place de la tradition dans les sources canoniques (iie-ve siècles) », in La tradizione : forme e modi : XVIII incontro di studiosi dell’antichità cristiana (Rome, 1989), Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1990, p. 235-250 (2e éd. in Jean Gaudemet, Formation du droit canonique et gouvernement de l’Église de l’Antiquité à l’âge classique, Presses universitaires de Strasbourg, « Collections de l’Université Robert Schuman, Société, Droit et Religion en Europe », 2008, p. 55-68).

Gaudemet, Jean, « L’héritage de Grégoire le Grand chez les canonistes médiévaux », in Gregorio Magno e il suo tempo, Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991, p. 199-221 (2e éd. in Jean Gaudemet, Formation du droit canonique et gouvernement de l’Église de l’Antiquité à l’âge classique, Presses universitaires de Strasbourg, « Collections de l’Université Robert Schuman, Société, Droit et Religion en Europe », 2008, p. 151-170).

Gaudemet, Jean, Église et Cité. Histoire du droit canonique, Paris, Cerf-Montchrestien, 1994.

Gaudemet, Jean, « La primauté pontificale dans les collections canoniques grégoriennes », in Cristianità ed Europa : Miscellanea di Studi in onore di Luigi Prosdocimi, éd. Cesare Alzati, Rome-Fribourg-Vienne, 1994, t. I, p. 59-90 (2e éd. in Jean Gaudemet, Formation du droit canonique et gouvernement de l’Église de l’Antiquité à l’âge classique, Presses universitaires de Strasbourg, « Collections de l’Université Robert Schuman, Société, Droit et Religion en Europe », 2008, p. 293-323).

Gautier Dalché, Patrick, « Un problème d’histoire culturelle : perception et représentation de l’espace au Moyen Âge », Médiévales, 18 : Espaces du Moyen Âge, 1990, p. 5-15.

Gautier Dalché, Patrick, « De la glose à la contemplation. Place et fonction de la carte dans les manuscrits du haut Moyen Âge », Testo e immagine nell’alto medioevo, t. II, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’alto medioevo » (41), 1994, p. 693-771 (2e éd. in Patrick Gautier Dalché, Géographie et culture. La représentation de l’espace du vi e au xii e siècle, Ashgate, Variorum, 1997, no VIII).

Gautier Dalché, Patrick, « Sur l’originalité de la “géographie” médiévale », in Auctor et Auctoritas : invention et conformisme dans l’écriture médiévale, éd. Michel Zimmermann, Paris, École des Chartes, « Mémoires et documents de l’École des Chartes » (59), 2001, p. 131-141.

Gautier Dalché, Patrick, « Principes et modes de la représentation de l’espace géographique durant le haut Moyen Âge », in Uomo e spazio nell’alto medioevo, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’alto medioevo » (50), 2003, p. 117-150.

Gay, Jules, Les papes du xi e siècle et la chrétienté, Paris, V. Lecoffre, 1926.

Geiselmann, Josef Rupert), Die Abendmahlslehre an der Wende der christlichen Spätantike zum Frühmittelalter, Munich, 1933.

608

Gil Fernández, Juan, « Para la edición de los textos visigodos y mozárabes », Habis, 4, 1973, p. 189-234.

Gil Fernández, Juan, « La Crónica Silense », in La cultura del Románico : siglos XI al XIII. Letras, religiosidad, artes, ciencia y vida, Madrid, « Historia de España (éd. Ramón Menéndez Pidal) » (11), 1995, p. 10-14.

Gilchrist, John T., « Canon Law Aspects of the Eleventh-Century Gregorian Reform Programme », Journal of Ecclesiastical History, 13, 1962, p. 21-38 (2e éd. in John T. Gilchrist, Canon Law in the Age of Reform, 11th-12th Centuries, Aldershot, Variorum, 1993, no III).

Gilchrist, John T., « Gregory VII and the Juristic Sources of his Ideology », Studia Gratiana, 12, 1967, p. 3-37 (2e éd. in John T. Gilchrist, Canon Law in the Age of Reform, 11th-12th Centuries, Aldershot, Variorum, 1993, no V).

Gilchrist, John T., « Gregory VII and the Primacy of the Roman Church », Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 36, 1968, p. 123-135.

Gilchrist, John T., « Was there a Gregorian Reform Movement in the Eleventh Century ? », in Canadian Catholic Historical Association, Study Sessions, 37, 1970, p. 1-10 (2e éd. in John T. Gilchrist, Canon Law in the Age of Reform, 11th-12th Centuries, Aldershot, Variorum, 1993, no VII).

Gilchrist, John T., « Eleventh- and Twelfth-Century Canonical Collections and the Economic Policy of Gregory VII », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. IX, Rome, 1972, p. 377-417 (2e éd. in John T. Gilchrist, Canon Law in the Age of Reform, 11th-12th Centuries, Aldershot, Variorum, 1993, no VI).

Gilchrist, John T., « The Erdmann Thesis and the Canon Law », in Crusade and Settlement, éd. Peter W. Edbury, University College Cardiff Press, 1985, p. 37-45.

Gilchrist, John T., « The papacy and the war against the “Saracens” (795-1216) », International history review, 10-2, 1988, p. 174-197.

Gilliard, Franck D., « The Apostolicity of Gallic Churches », Harvard Theological Review, 68, 1975, p. 17-33.

Girard, René, La violence et le sacré, Paris, Grasset, « Pluriel », 1972.

Gironés Guillem, Gonzalo, « Notas sobre el texto de la fiesta mozárabe de la Asunción », HS, 17, 1964, p. 249-258.

Gliogora, Francesco, Storia dei papi e degli antipapi, da San Pietro a Giovanni Paolo II, 2 vol., Turin, Pauda, 1989.

Godoy Fernández, Cristina et Vilella, Josep, « De la Fides Gothica a la Ortodoxia nicena : inicio de la teología política visigoda », in Los Visigodos. Historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid-Toledo-Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 117-145.

Goffart, Walter, « Byzantine Policy in the West under Tiberius II and Maurice. The Pretenders Hermenegild and Gundovald (579-585) », Traditio, 13, 1957, p. 73-118.

Goffart, Walter, « Rome, Constantinople, and the Barbarians », American Historical Review, 86, 1981, p. 275-306.

Goffart, Walter, The Narrators of Barbarian History (A.D. 550-800). Jordanes, Gregory of Tours, Bede, and Paul the Deacon, Princeton University Press, 1988.

Gómez Cobo, Antonio, La Homilia in laude Ecclesiae de Leandro de Sevilla. Estudio y valoración, Murcie, Espigas, « Publicaciones Instituto Teológico Franciscano, Serie Mayor » (28), 1999.

609

Gómez Moreno, Manuel, Discursos leidos en la Real Academia de la Historia en la recepción de D. Manuel Gómez-Moreno Martínez, Madrid, 1917.

Gómez Moreno, Manuel, Introducción a la Historia Silense, Madrid, 1921.

Goñi Gaztambide, José, Historia de la bula de la cruzada en España, Vitoria, Editorial del Seminario, 1958.

Goñi Gaztambide, José, Historia de los obispos de Pamplona, Pampelune, Universidad de Navarra, t. I (s. IV-XIII), 1979.

González, Teodoro, « Paganismo, Judaismo, herejias y relaciones con el exterior », in La Iglesia en la España, Madrid, Biblioteca de Autores Cristianos, « Historia de la Iglesia en España (éd. Ricardo García Villoslada) » (1), p. 663-699.

González Blanco, Antonino, « El decreto de Gundemaro y la historia del siglo VII », in Los Visigodos. Historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid-Toledo-Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 159-169.

González Díez, Emiliano, « El Liber Judiciorum de Vigilano », in Códice Albeldense (976) : original conservado en la Biblioteca del Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (d-I 2), éd. Javier García Turza et al., Madrid, Patrimonio Nacional, « Scriptorium » (15), 2002, p. 163-184.

González Echegaray, Joaquín, Vivancos Gómez, Miguel C., OSB, Iniesta, Alberto et Yarza Luaces, Joaquín, Comentarios al Apocalipsis Beato de Liébana (Madrid, Bib. Nac. Vit. 14-2), Barcelone, Moleiro, 1995.

González González, Julio, « Los mozárabes toledanos desde el siglo XI hasta el cardenal Cisneros », in Historia mozárabe : I Congreso Internacional de Estudios Mozárabes (Tolède, 1975), Tolède, Instituto de Estudios Visigóticos-Mozárabes de San Eugenio, 1978, p. 79-90.

González Ruiz-Zorilla, Atiliano, « Oraciones “pro remissione peccatorum” de un Salterio español del siglo XI », HS, 9, 1956, p. 141-152.

González-Salinero, Raúl, « Catholic anti-judaism in Visigothic Spain », in The Visigoths. Studies in Culture and Society, éd. Alberto Ferreiro, Leyde-Boston-Cologne, Brill, « The Medieval Mediterranean » (20), 1999, p. 123-150.

Gonzálvez Ruiz, Ramón, « The Persistence of the Mozarabic Liturgy in Toledo after A.D. 1080 », in Santiago, Saint-Denis, and Saint Peter : the Reception of the Roman Liturgy in León-Castile in 1080, éd. Bernard F. Reilly, New York, Fordham University Press, 1985, p. 157-185.

Gonzálvez Ruiz, Ramón, Hombres y libros de Toledo (1086-1300), Madrid, Fundación Ramón Areces, « Monumenta Ecclesiae Toletanae Historica, ser. V : Studia » (1), 1997.

Gordo Molina, Ángel G., « Papado y monarquía en el reino de León. Las relaciones religiosas de Gregorio VII y Alfonso VI en el contexto del Imperium Legionense y de la implantación de la reforma pontifical en la Península Ibérica », Studi Medievali, 49-2, p. 519-559.

Görres F., « Der primas Julien von Toledo (680-690). Eine Kirchen-Kultur und Litterargeschichtliche Studie », Zeitschrift für wissenschaftliche Theologie, 46, 1903, p. 524-553.

Goubert, Paul, « Byzance et l’Espagne wisigothique, 554-711 », Revue des Études Byzantines, 2, 1944, p. 5-78.

Goubert, Paul, « L’administration de l’Espagne byzantine, I. Les gouverneurs de l’Espagne byzantine », Revue des Études Byzantines, 3, 1945, p. 127-142.

610

Goubert, Paul, « L’administration de l’Espagne byzantine (suite). II. Les provinces. III. Les capitales. IV. Les villes. V. Les diocèses de l’Espagne byzantine », Revue des études byzantines 4, 1946, p. 68-110.

Goubert, Paul, « Influences Byzantines sur l’Espagne Wisigothique », Revue des Études Byzantines, 4, 1946, p. 111-134.

Goubert, Paul, Byzance avant l’Islam, Paris, Picard, t. I (Byzance et l’Orient sous les successeurs de Justinien. L’empereur Maurice), 1951, t. II-1 (Byzance et l’Occident sous les successeurs de Justinien. Byzance et les Francs), 1955, t. II-2 (Rome, Byzance et Carthage), 1965.

Granda, Cristina et Mitre, Emilio, Las grandes herejias de la Europa cristiana (380-1520), Madrid, I.S.T.M.O., « Fundamentos » (82), 1983.

Grassotti, Hilda, « La Iglesia y el Estado en León y Castilla de Tamarón a Zamora (1037-1072) », Cuadernos de Historia de España, 61-62, 1977, p. 96-144 (2e éd. in Hilda Grassotti, Estudios medievales españoles, Madrid, 1981, p. 377-431).

Grégoire, Réginald, « Il problema trinitario nella teologia altomedievale occidentale », in Il Concilio di Bari del 1098 : Atti del Convegno Storico Internazionale e celebrazioni del IX Centenario del Concilio (Bari, 1998), Bari, Edipuglia, 1999, p. 169-186.

Greschat, Martin, éd., Das Papsttum von den Anfängen bis zu den Päpsten in Avignon, Stuttgart, W. Kohlhammer, 1985.

Grisar, Hartmann, San Gregorio Magno (590-604), Rome, Desclée-Lefebvre, 1904².

Gros i Pujol, Miquel S., « La liturgie narbonnaise témoin d’un changement rapide des rites liturgiques », in Liturgie de l’Église particulière et liturgie de l’Église universelle, Rome, 1975, p. 127-154.

Gros i Pujol, Miquel S., « Estado actual de los estudios sobre la liturgia hispánica », Phase : Revista bimestrial de pastoral litúrgica [Barcelone] 16, 1976, p. 227-241.

Gros i Pujol, Miquel S., « El “Ordo missae” de la tradición hispánica A », in Liturgia y Música Mozárabes : Actas del I Congreso Internacional de Estudios Mozárabes (Tolède, 1975), Tolède, 1978, p. 45-64.

Gros i Pujol, Miquel S., « Las tradiciones litúrgicas medievales en el noroeste de la península », in IX Centenário da dedicação da Sé de Braga : Congresso Intérnacional (Braga, 1989), t. III : Teologia do Templo e Liturgia Bracarense, Braga, « Memorabilia christiana » (1), Universidade Católica Portuguesa-Cabido de Braga, 1990, p. 103-115.

Gros i Pujol, Miquel S., « Litúrgia i legislació conciliar en la Hispana visigoda », Revista Catalana de Teologia, 24-2, 1999, p. 307-319.

Gros i Pujol, Miquel S., « Les six paroisses mozarabes de Tolède », in Une liturgie en crise ? Le rit hispanique au onzième siècle : Colloque international du Centre d’Études Supérieures de Civilisation Médiévale (2008), éd. Oliver Cullin, Thomas Deswarte, Turnhout, Brepols, « Culture et société médiévales » [2011].

Grubbs, Henry A., The manuscript book collections of Spain and Portugal, 2 vol., New York, « A Union world catalog of manuscript books, preliminary studies in method » (2, 5), 1933-1935.

Guenée, Bernard, Histoire et Culture historique dans l’Occident médiéval, Paris, Aubier, 1980.

Guéranger, Prosper, Institutions liturgiques. Extraits, Chiré-en-Montreuil, éditions de Chiré, 1977.

Guerreau, Alain, « Espace social, espace symbolique : à Cluny au xie siècle », L’ogre historien. Autour de Jacques Le Goff, éd. Jacques Revel, Jean-Claude Schmitt, Paris, Gallimard, 1998, p. 167-191.

611

Guerreau, Alain, « Il significato dei luoghi nell’Occidente medievale : strutture e dinamica di un “spazio” specifico », in Arti e storia nel Medioevo, t. I : Tempi, spazi, instituzioni, éd. Enrico Castelnuovo, Giuseppe Sergi, Turin, Einaudi, 2002, p. 201-239.

Guillot, Olivier, « Clovis “Auguste” , vecteur des conceptions romano-chrétiennes », in Clovis. Histoire et mémoire : Actes du colloque international (Reims, 1996), éd. Michel Rouche, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, 1997, t. I, p. 705-737.

Guillot, Olivier, « Une approche de la décrétale du pape Sirice (11 février 385) : un exemple précoce d’expression accomplie de la primauté du siège romain, source de droit canon », in Foi chrétienne et églises dans la société politique de l’Occident du Haut Moyen Âge (ive-xiie siècle), éd. Jacqueline Hoareau-Dodinau, Pascal Texier, Limoges, Presses universitaires de Limoges, « Cahiers de l’Institut d’Anthropologie Juridique de Limoges » (11), 2004, p. 203-240.

Gy, Pierre-Marie, « L’unification liturgique de l’occident et la liturgie de la curie romaine », in Liturgie de l’Église particulière et liturgie de l’Église universelle : Conférence Saint-Serge (1975), Rome, « Ephemerides Liturgicae, Subsidia » (7), 1976, p. 155-167.

Gy, Pierre-Marie, « La Papauté et le droit liturgique aux xiie et xiiie siècles », in The Religious Roles of the Papacy : Ideals and Realities, 1150-1300, éd. Christopher Ryan, Toronto, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1989, p. 229-245.

Haller, Joannes, Das Papsttum. Idee und Wirklichkeit, 5 vol., Hamburg, 1965³.

Handley, Mark A., Death, Society and Culture : Inscriptions and Epitaphs in Gaul and Spain, AD 300-750, Oxford, Archaeopress, « BAR International Series » (1135), 2003.

Hefele, Charles Joseph, trad. Leclerc, Henri, Histoire des conciles, 8 t. en 16 vol., Paris, Letouzey et Ané, 1907-1921.

Heil, Wilhelm, « Der Adoptianismus, Alkuin und Spanien », in Karl der Grosse : Lebenswerk und Nachleben, éd. Wolfgand Braunfels, 5 vol., Düsseldorf, Schwann, t. II : Das geistige Leben, 1965, p. 95-115.

Heiler, Friedrich, Altkirchliche Autonomie und päpstlicher Zentralismus, Munich, E. Reinhardt, 1941.

Heinz, Andreas, « Gregorio Magno e la liturgia romana », in Gregorio Magno nel XIV centenario della morte : Convegno internazionale (Rome, 2003), Rome, Accademia Nazionale dei Lincei, « Atti dei convegni Lincei » (209), 2004, p. 281-290.

Helgeland, John, « Time and Space : Christian and Roman », in Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, t. II : Principat, éd. W. Haase, Berlin/New York, W. De Gruyter, « Religion – Vorkonstantinisches Christentum : Verhältnis zu römischem Staat und heidnischer Religion » (Bd 23-2), 1980, p. 1285-1305.

Hen, Yitzak, Culture and Religion in Merovingian Gaul AD 481-751, Leyde, New York, Cologne, Brill, « Cultures, Beliefs, and Traditions » (1), 1995.

Henriet, Patrick, « Un exemple de religiosité politique : saint Isidore et les rois de León (xie-xiiie siècles) », in Fonctions sociales et politiques du culte des saints dans les sociétés de rite grec et latin au Moyen Âge et à l’époque moderne. Approche comparative, éd. Marek Derwich, Michel Dmitriev, Wroclaw, LARHCOR, « Opera ad historiam monasticam spectantia edita apud LARHCOR » (Series I, Colloquia 3), 1998, p. 77-95.

Henriet, Patrick, « Moines envahisseurs ou moines civilisateurs ? : Cluny dans l’historiographie espagnole (xiiie-xxe siècles) », Revue Mabillon, n.s., 11, 2000, p. 135-159.

Henriet, Patrick, « L’idéologie de guerre sainte dans le Haut Moyen Âge hispanique », Francia, 29-1, 2002, p. 171-220.

612

Henriet, Patrick, « Rex, lex, plebs. Les miracles d’Isidore de Séville à León (xie-xiiie siècles) », in Mirakel im Mittelalter. Konzeptionen, Erscheinungsformen, Deutungen, éd. Martin Heinzelmann, Klaus Herbers, Dieter Bauer, Stuttgart, « Beiträge zur Hagiographie » (3), 2002, p. 334-350.

Henriet, Patrick, « Les clercs, l’espace et la mémoire », in À la recherche de légitimités chrétiennes. Représentations de l’espace et du temps dans l’Espagne médiévale (ixe-xiie siècle), éd. Patrick Henriet, Lyon, ENS Editions-Casa de Velázquez, « Annexes des Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques médiévales » (15), 2003, p. 11-25.

Henriet, Patrick, « L’espace et le temps hispaniques vus et construits par les clercs (ixe-xiie siècle) », in À la recherche de légitimités chrétiennes. Représentations de l’espace et du temps dans l’Espagne médiévale (ixe-xiie siècle), éd. Patrick Henriet, Lyon, ENS éditions-Casa de Velázquez, « Annexes des Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques médiévales » (15), 2003, p. 81-127.

Henriet, Patrick, « Y a-t-il une hagiographie de la “Reconquête” hispanique (xie-xiiie siècle) ? », in L’expansion occidentale (xie-xve s.). Formes et conséquences : Actes du XXXIIIe Congrès de la Société des Historiens Médiévistes de l’Enseignement Supérieur Public (Madrid, 2002), Paris, 2003, p. 47-63.

Henriet, Patrick, «“Capitale de toute vie monastique”, “élevée entre toutes les églises d’Espagne”. Cluny et Saint-Jacques au xiie siècle », in Saint Jacques et la France : Actes du Colloque de la Fondation Singer-Polignac (Paris, 2001), éd. Adeline Rucquoi, Paris, Cerf, 2003, p. 407-449.

Henriet, Patrick, « Un bouleversement culturel. Rôle et sens de la présence cléricale française dans la Péninsule ibérique (xie-xiie siècles) », Revue d’Histoire de l’Église de France, 90, Les échanges religieux entre la France et l’Espagne du Moyen Âge à nos jours : Actes du colloque organisé par la Société d’histoire religieuse de la France (Bordeaux, 2002), 2004, p. 65-80.

Henriet, Patrick, « La lettre d’Alphonse III, rex Hispaniae, aux chanoines de Saint-Martin de Tours (906) », in Retour aux sources : Textes, études et documents d’histoire médiévale offerts à Michel Parisse, Paris, Picard, 2004, p. 155-166.

Henriet, Patrick, « Sanctoral clunisien et sanctoral hispanique au xiie siècle, ou de l’ignorance réciproque au syncrétisme. à propos d’un lectionnaire de l’office originaire de Sahagún (fin xiie s.) », in « Scribere sanctorum gesta » : Recueil d’études d’hagiographie médiévale offert à Guy Philippart, éd. Étienne Renard, Michel Trigalet, Xavier Hermand et Paul Bertrand, Turnhout, Brepols, « Hagiologia » (3), 2005, p. 209-259.

Henriet, Patrick, « Oviedo, Jérusalem hispanique au xiie siècle. Le récit de la translation de l’Arca Sancta selon l’évêque Pélage d’Oviedo », in Pèlerinages et lieux saints dans l’Antiquité et le Moyen Âge : Mélanges offerts à Pierre Maraval, éd. Béatrice Caseau, Jean-Claude Cheynet, Vincent Déroche, Paris, Association des Amis du Centre d’Histoire et Civilisation de Byzance, « Centre de recherche d’Histoire et Civilisation de Byzance, Monographies » (23), 2006, p. 235-248.

Henriet, Patrick, « Rite, idéologie, fonction : remarques sur l’onction des rois wisigoths et hispaniques du haut Moyen Âge (viie-xie siècle) », in Auctoritas : Mélanges offerts au professeur Olivier Guillot, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, « Cultures et civilisations médiévales » (33), 2006, p. 179-192.

Henriet, Patrick, « La politique monastique de Ferdinand Ier », in El monacato en los reinos de León y Castilla (siglos VII-XIII), Fundación Sánchez-Albornoz, 2007, p. 101-124.

613

Henriet, Patrick, « Territoires, espaces symboliques et “frontières naturelles”. Remarques sur la carte diocésaine hispanique du xiie siècle », in L’espace du diocèse. Genèse d’un territoire dans l’Occident médiéval (ve-xiiie siècle), éd. Florian Mazel, Presses Universitaires de Rennes, « Histoire », 2008, p. 287-307.

Henriet, Patrick, « Retour sur le “dernier défenseur de la liturgie mozarabe” avec la réédition d’un texte polémique de la fin du xie siècle contenu dans un lectionnaire de San Millán de la Cogolla », in Parva pro magnis munera. Études de littérature tardo-antique et médiévale offertes à François Dolbeau par ses élèves, éd. Monique Goullet, Turnhout, Brepols, «Instrumenta Patristica et Medievalia » (51), 2009, p. 725-741.

Henriet, Patrick, Hispania Sacra. Le discours des clercs et la construction d’une identité chrétienne en Péninsule ibérique occidentale (viiie-xiie siècles), Mémoire d’Habilitation à Diriger des Recherches, Université de Versailles / Saint-Quentin, 2003 (inédit).

Hernández, Francisco J., Los cartularios de Toledo, Madrid, 1985.

Hernández Martín, Ramón, « El problema de los judíos en los Padres Visigodos », in La Patrología toledano-visigoda : XXVII Semana Española de Teología (Tolède, 1967), Madrid, CSIC, 1970, p. 97-120.

Hillgarth, Jocelyn M., « La conversión de los Visigodos, Notas críticas », Analecta Sacra Tarraconensia, 34, 1961, p. 21-46.

Hillgarth, Jocelyn M., « Coins and Chronicles. Propaganda in sixth-century Spain and the Byzantine background », Historia, 15, 1966, p. 483-508.

Hillgarth, Jocelyn M., « Historiography in Visigothic Spain », La storiografia altomedievale, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (17-1), 1970, p. 261-311.

Hillgarth, Jocelyn M., « Las fuentes de San Julián de Toledo », in Anales Toledanos, t. III : Estudios sobre la España visigoda, Tolède, Diputación Provincial, 1971, p. 97-118.

Hillgarth, Jocelyn M., « El Concilio III de Toledo y Bizancio », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 297-306.

Homes Dudden, Frederick, Gregory the Great, his place in History and Thougth, 2 vol., Londres, Longmans, 1906.

Howorth, Henry H., Saint Gregory the Great. The Birth of the the English Church, Londres, 1912.

Hubrecht, Georges, « La juste guerre dans la doctrine chrétienne des origines au milieu du xvie siècle », in La Paix, Bruxelles, Librairie Encyclopédique, « Recueils de la Société Jean Bodin » (XV-2), 1961, p. 107-123

Huete Fudio, Mario, La historiografía latina medieval en la península ibérica (s. VIIIXII) : fuentes y bibliografía, Madrid, Universidad Autónoma, 1997.

Huglo, Michel, « La pénétration des manuscrits aquitains en Espagne », Revista de musicología, 8, 1985, p. 249-256.

Hüls, Rudolf, Kardinäle, Klerus und Kirchen Roms, 1049-1130, Tübingen, Niemeyer, 1977.

Iglesia Ferreirós, Aquilino, La creación del derecho : una historia de la formación de un derecho estatal español, t. I, Madrid, Marcial Pons, 1996².

Iogna-Prat, Dominique, Ordonner et exclure. Cluny et la société chrétienne face à l’hérésie, au judaïsme et à l’islam (1000-1150), Paris, Aubier, « Collection historique », 1998.

Iogna-Prat, Dominique, « Cluny comme “système ecclésial” », in Die Cluniazenser in ihrem politisch-sozialen Umfeld, éd. Giles Constable, Gert Melville, Jörg Oberste, Münster, Lit, « Vita regularis » (7), 1998, p. 13-92.

614

Iogna-Prat, Dominique, La Maison Dieu. Une histoire monumentale de l’Église au Moyen Âge, Paris, Seuil, « L’Univers historique », 2006.

Isla Frez, Amancio, « Ensayo de historiografia medieval : el Cronicon iriense », En la España Medieval, 4-1 : Estudios dedicados al profesor D. Angel Ferrari Nuñez, éd. Miguel A. Ladero Quesada, 1984, p. 413-431.

Isla Frez, Amancio, « Las relaciones entre el reino visigodo y los reyes merovingios a finales del s. VI », España Medieval, 13, 1990, p. 11-32.

Isla Frez, Amancio, « Rome et les royaumes barbares », in De la Antigüedad al Medievo, siglos IV-VIII : III Congresso de Estudios Medievales, Madrid, Fundación Sánchez Albornoz, 1993.

Isla Frez, Amancio, « La monarquía leonesa según Sampiro », in Historia social, pensamiento historiográfico y Edad Media : Homenaje al Prof. Abilio Barbero de Aguilera, éd. María Isabel Loring García, Madrid, Orto, 1997, p. 33-57.

Isla Frez, Amancio, Realezas hispánicas del año mil, A Coruña, Do Castro, 1999.

Isla Frez, Amancio, « Building kingship in words. Magni reges and sanctus rex in the Asturleonese kingdom », Journal of Medieval History, 28, 2002, p. 249-261.

Isla Frez, Amancio, Memoria, culto y monarquía hispánica entre los siglos X y XII, Jaén, Universidad de Jaén, 2006.

Isla Frez, Amancio, « Oña, innovación monástica y política en torno al año mil », Hispania, 67, 2007, p. 151-172.

Jaffe, Philip et Wattenbach, Wilhelm, Regesta pontificum romanorum (ab condita ecclesia ad annum post christum natum 1198), t. I : S. Petro-1143, Leipzig, 1885.

Janini, José, « Un sacramentario gregoriano lemosín en Madrid (Cod. Emil 35. Bibl. de la Real Academia de la Historia) », HS, 12, 1959, p. 209-212.

Janini, José, « Dos calendarios emilianenses del siglo XI », HS, 15, 1962, p. 177-195.

Janini, José, « Roma y Toledo. Nueva problemática de la liturgia visigótica », in Estudios sobre la liturgia mozárabe, Tolède, 1965, p. 33-53.

Janini, José, « Dos fragmentos del Liber Ordinum », in Homenaje a Fray Justo Pérez de Urbel OSB, Abadía de Silos, t. I, 1976, p. 227-231.

Janini, José, Manuscritos litúrgicos de las bibliotecas de España, t. I : Castilla y Navarra, Burgos, Aldecoa, 1977.

Janini, José et Gamber, Klaus, Codices liturgici latini antiquiores : supplementum, Freiburg, Universitatsverlag, 1988.

Janini, José et Gonzalvez, Ramón, Catálogo de los manuscritos litúrgicos de la Catedral de Toledo, Tolède, Diputación Provincial, 1977.

Janini, José, Serrano, José et Mundó, Anscari M., Manuscritos litúrgicos de la Biblioteca Nacional, Madrid, Dirección general de archivos y bibliotecas, 1969.

Johrendt, Johrendt, Papsttum und Landeskirchen im Spiegel der päpstlichen Urkunden (896-1046), Hanovre, Hahnsche Buchhandlung, « Monumenta Germaniae Historica, Studien und Texte » (33), 2004.

Jorge Aragoneses, Manuel, « El primer credo epigráfico visigodo y otros restos coetános descubiertos en Toledo », Archivo Español de Arte, 30, 1957, p. 295-323.

Jounel, Pierre, « Le culte de saint Grégoire le Grand », in Grégoire le Grand : Colloque de Chantilly (1982), éd. Jacques Fontaine, Robert Gillet, Stan [sic] Pellistrandi, Paris, CNRS, 1986, p. 671-680.

Judic, Bruno, « La production et la diffusion du Registre des lettres de Grégoire le Grand », in Les échanges culturels au Moyen Âge : Colloque de la SHMESP (Boulogne-s/mer, 2001), Paris, Publications de la Sorbonne, 2002, p. 71-87.

615

Jungmann, Josef-Andreas, Die Stellung Christi im liturgischen Gebet, Münster, Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, « Liturgiegeschichtliche Forschungen » (7-8), 1925.

Jungmann, Josef-Andreas, « Die Abwehr des germanischen Arianismus und der Umbruch der religiösen Kultur im frühen Mittelalter », in Josef-Andreas Jungmann, Liturgisches Erbe und pastorale Gegenwart. Studien und Vorträge von Josef Andreas Jungmann, Innsbruck, Tyrolia-Verlag, 1960, p. 3-86.

Jungmann, Josef-Andreas, La liturgie des premiers siècles jusqu’à l’époque de Grégoire le Grand, Paris, Cerf, « Lex orandi » (33), 1962.

Juster, J., « La condition légale des juifs sous les rois visigoths », in Études d’histoire juridique offertes à Paul Frédéric Girard, t. II, Paris, 1913, p. 273-335.

Kantorowicz, Ernst, Les deux corps du roi, in Œuvres, Paris, Gallimard, « Quarto », 2000 (1957¹).

Kehr, Paul, « Das Papsttum und der Katalanische Prinzipat bis zur Vereinigung mit Aragon », in Abhandlungen der königlich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin : Philosophisch-historische Klasse, Neue Folge (1), Berlin, 1926 (trad. catalane par R. d’Abadal in Estudis Universitaris Catalans, 12, 1927, p. 231-347 ; 13, 1928, p. 1-12 et 289-323 ; 14, 1929, p. 14-32 et 213-226 ; et 15, 1930, p. 1-20).

Kehr, Paul, Die ältesten Papsturkunden Spaniens, in Abhandlungen der königlich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin : Philosophisch-historische Klasse, Neue Folge (2), Berlin, 1927.

Kehr, Paul, « Das Papsttum und die Königreiche Navarra und Aragon bis zur Mitte des XII Jahrhunderts », in Abhandlungen der köninglich-preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin : Philosophisch-historische Klasse, Neue Folge (4), Berlin, 1928 (trad. esp. « El papado y los reinos de Navarra y Aragón hasta mediados del siglo XII », Estudios de Edad Media de la Corona de Aragón [Saragosse], 2, 1946, p. 74-186).

Kehr, Paul, « Wie und wann wurde das Reich Aragon ein Lehen der römischen Kirche ? », Sitzungssberichte der preussischen Akademie der Wissenschaften : Philosophisch-historische Klasse (18), Berlin, 1928, p. 196-223 (trad. esp. « Cómo y cuando se hizo Aragon feudatario de la Santa Sede ? », Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon [Saragosse], 1, 1945, p. 285-326).

Kelly, John Norman Davidson, The Oxford dictionnary of popes, Oxford-New York, Oxford University Press, 1989².

Kelly, Thomas Forrest, The Beneventan Chant, Cambridge, Cambridge University Press, 1989.

Kempf, Friedrich, S.J., « Primatiale und episkopal-synodale Struktur der Kirche vor der gregorianischen Reform », Archivum Historiae Pontificiae, 16, 1978, p. 27-66.

Kéry, Lotte, Canonical Collections of the Early Middle Ages (ca 400-1140). A Bibliographical Guide to the Manuscripts and Literature, Washington, The Catholic University, 1999.

King, Paul David, Derecho y sociedad en el reino visigodo, Madrid, Alianza, 1971

King, Paul David, « King Chindasvind and the First Territorial Law-code of the Visigothic Kingdom », in Visigothic Spain : New Approaches, éd. Edward James, Oxford, Clarendon Press, 1980, p. 131-157.

Klauser, Theodor, Das Römische Capitulare Evangeliorum, t. I : Typen, Münster, Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, « Liturgiegeschichtliche Quellen und Forschungen » (28), 1935.

Klein, Peter K., Der ältere Beatus-Kodex Vitr. 14-2 der Biblioteca Nacional zu Madrid. Studien zur Beatus-Illustration und der spanischen Buchmalerei des 10. Jahrhunderts, Hildesheim-New York, « Studien zur Kunstgeschichte » (8), 1976.

616

Klein, Peter K., Les cycles de l’Apocalypse du Haut Moyen-Âge (ixe-xiie s.), Genève, Droz, 1979.

Knaepen, Arnaud, « Le recours à l’Antiquité dans les écrits de la querelle des investitures », in L’autorité du passé dans les sociétés médiévales, éd. Jean-Marie Sansterre, École Française de Rome, « Collection de l’École Française de Rome » (333), « Bibliothèque de l’Institut Historique Belge de Rome » (52), 2004, p. 369-384.

Knowles, Michael David, Obolensky, Dimitri, Le Moyen Âge, Paris, Seuil, « Nouvelle histoire de l’Église » (2), 1968.

Koal, Valeska, Studien zur Nachwirkung der Kapitularien in den Kanonessammlungen des Frühmittelalters, Francfort-s/Main, Lang, « Freiburger Beiträge zur mittelalterlichen Geschichte » (13), 2001.

Kölmel, Wilhelm, Regimen Christianum, Berlin, de Gruyter, 1970.

Kottje, Raymund, « Tötung im Krieg als rechtliches und moralisches Problem im früheren und hohen Mittelalter (7.-12. Jh.) », in Krieg in Mittelalter und Renaissance, éd. Hans Hecker, Düsseldorf, Droste, « Studia humanoria » (39), 2005, p. 17-39.

Kriege, Hartmut, Weltbild und Darstellungspraxis hochmittelalterlicher Weltkarten, Münster im W., Nodus, 1991.

Kühner, Hans, Das Imperium der Päpste, Zurich-Stuttgart, W. Claassen, 1977.

Küng, Hans, Unfehlbar ? Eine Anfrage, Zürich, Benziger, 1970.

Kupfer, Marcia, « Medieval world maps : embedded images, interpretative frames », World and Image, 10, 1994, p. 262-288.

La Bonnardière, Anne-Marie, « Tu es Petrus. La péricope “Matthieu 16, 13-23” dans l’œuvre de saint Augustin », Irénikon, 34, 1961, p. 451-499.

La Fuente, Vicente de, Historia eclesiástica de España, 6 vol., Barcelone, 1855-1859 (Madrid, 1873-1875²).

Lacarra, José M., « La Iglesia visigoda en el siglo VII y sus relaciones con Roma », in La chiese nei regni dell’Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino all’800, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (7-1), 1960, p. 353-384.

Lacarra, José M., « La Península Ibérica del s. VII al X : Centros y vías de irradiación de la civilización », Studi Medievali, 2, 1964, p. 233-278.

Lacarra, José M., Historia del reino de Navarra en la Edad Media, Pampelune, Caja de Aharros de Navarra, 1975.

Lacarra, José M., Uria Riu, Juan et Vázquez de Parga, Luis, Las peregrinaciones a Santiago de Compostela, 3 vol., Madrid, CSIC, 1948 (Pampelune, 1992³).

Ladner, Gerhart, « The concepts of “Ecclesia” and “Christianitas” and their relation to the idea of papal “Plenitudo potestatis” from Gregory VII to Boniface VIII », in Sacerdozio e regno da Gregorio VII a Bonifacio VIII, Roma, Pontificia Università Gregoriana, « Miscellanea Historiae Pontificiae » (18), 1954, p. 49-78.

Laliena Corbera, Carlos, « Encrucijadas ideológicas. Conquista feudal, cruzada y reforma de la Iglesia en el siglo XI hispánico », in La reforma gregoriana y su proyección en la cristiandad Occidental. Siglos XI-XII : XXXII Semana de Estudios Medievales (Estella, 2005), Pampelune, Gobierno de Navarra, 2006, p. 289-333.

Lanman, Jonathan T., « The religious symbolism of the T in T-O maps », Cartographica, 18-4, 1981, p. 18-22.

Lanne, Emmanuel, « La processio dello Spirito Santo nella tradizione occidentale », in Il Concilio di Bari del 1098 : Atti del Convegno Storico Internazionale e celebrazioni del IX Centenario del Concilio (Bari, 1998), Bari, Edipuglia, 1999, p. 245-260.

617

Lapeña Paúl, Ana Isabel, Sancho Ramírez, rey de Aragón (¿1064 ?-1094) y rey de Navarra (1076-1094), Gijón, Trea, « Corona de España », 2004.

Lapotre, Arthur, Études sur la papauté au ixe siècle, 2 vol., Turin, 1978.

Larrea, Juan José, La Navarre du ive au xiie siècle, Paris-Bruxelles, De Boeck Université, « Bibliothèque du Moyen Âge » (14), 1998.

Lauwers, Michel, Naissance du cimetière. Lieux sacrés et terre des morts dans l’Occident médiéval, Paris, Aubier, « Collection historique », 2005.

Le Bras, Gabriel, éd., Histoire du droit et des institutions de l’Église en occident, Paris, Sirey, 1955.

Le Bras, Gabriel, « L’Église romaine et les Églises occidentales après la mort de saint Grégoire le Grand », in Caratteri del secolo VII in occidente, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (5), 1958, p. 185-216.

Le Bras, Gabriel, Les institutions ecclésiastiques de la Chrétienté médiévale, 2 parties en 1 vol., Paris, « Histoire de l’Église » (12), 1959-1964.

Leclerc, Jean, « Textes et manuscrits de quelques bibliothèques d’Espagne », HS, 2, 1949, p. 91-118.

Lefebvre-Teillard, Anne, « Modeler une société chrétienne : les décrétales pontificales », in Le médiéviste devant ses sources. Questions et méthodes, éd. Claude Carozzi, Huguette Taviani-Carozzi, Publications de l’Université de Provence, « Le temps de l’histoire », 2004, p. 41-49.

Lefrançois, Matthieu, La peine de mort et l’Église en Occident, d’après les sources chrétiennes, de Tertullien à Hincmar de Reims (197-882), Thèse de Doctorat en Droit, Université Montesquieu-Bordeaux IV, 2003.

Lemarignier, Jean-François, « L’exemption pontificale et les origines de la réforme grégorienne », in Travaux du Congrès de Cluny, Dijon, 1951, p. 288-340.

Lemarignier, Jean-François, « Structures monastiques et structures politiques dans la France de la fin du xe siècle et des début du xie siècle », in Il monachesimo nell’alto Medioevo e la formazione della civiltà occidentale, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (4), 1957, p. 357-400.

Leroy, Béatrice, La Navarre au Moyen Âge, Paris, A. Michel, 1984.

Levy, Kenneth, « Toledo, Rome, and the legacy of Gaul », Early music history, 4, 1984, p. 49-99 (2e éd. in Kenneth Levy, Gregorian Chant and the Carolingians, Princeton, 1998).

Lilao Franca, Óscar et Castrillo González, Carmen, Catálogo de manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, t. II : Manuscritos 1680-2777, Salamanque, Universidad de Salamanca, 2002.

Linage Conde, Antonio, Los orígenes del monacato benedictino en la península ibérica, t. I : El monacato hispano prebenedicto, t. II : La difusión de la « Regula Benedicti  », et t. III : Monasticon Hispanum, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, 1973.

Linage Conde, Antonio, « En torno a la benedictinización. La recepción de la regla de San Benito en el monacato de la Península Ibérica », Principe de Viana, 46, 1985, p. 57-92.

Linage Conde, Antonio, Alfonso VI, el rey hispano y europeo de las tres religiones (1065-1109), Burgos, La Olmeda, « Corona de España » (17), 1994.

618

Linage Conde, Antonio, « Les échanges monastiques à travers les Pyrénées », Revue d’Histoire de l’Église de France, 90, Les échanges religieux entre la France et l’Espagne du Moyen Âge à nos jours : Actes du colloque organisé par la Société d’histoire religieuse de la France (Bordeaux, 2002), 2004, p. 55-63.

Lindemans, Stéphane, La primauté du Pape dans la tradition littéraire du xe siècle, Louvain, Pontificia Universitas Gregoriana, 1965.

Linehan, Peter, The Spanish Church and the Papacy in the Thirteenth Century, Cambridge University Press, « Cambridge Studies in Medieval Life and Thought » (Third series, vol. 4), 1971 (trad. esp. La Iglesia española y el Papado en el siglo XIII, Salamanque, Universidad Pontificia de Salamanca, 1976).

Linehan, Peter, History and the historians of medieval Spain, Oxford, Clarendon Press, 1993.

Linehan, Peter, « León, ciudad regia, y sus obispos en los siglos X-XIII », in El Reino de León en la Alta Edad Media, t. VI, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia Leonesa » (53), 1994, p. 409-457.

Linehan, Peter, « The Church and Feudalism in the Spanish Kingdoms in the Eleventh and Twelfth Centuries », in Chiesa e monde feudale nei secoli X-XII : Atti della dodicesima Settimana internazionale di studio (Mendola, 1992), Milan, Università Cattolica del Sacro Cuore, « Miscellanea del Centro di Studi Medioevali » (14), 1995, p. 303-329 (2e éd. in Peter Linehan, The Processes of Politics and the Rule of Law. Studies on the Iberian Kingdoms and Papal Rome in the Middle Ages, Ashgate, Variorum, 2002, no I).

Lizop, R., « Herménégild et Gondoval. Deux épisodes de la politique byzantine en Occident », Revue de Comminges, 76, 1963, p. 134-140.

Llorca, Bernardino, « Derechos de la S. Sede sobre España : el pensamiento de Gregorio VII », in Sacerdozio e regno da Gregorio VII a Bonifacio VIII, Rome, Pontificia Università Gregoriana, « Miscellanea historiae pontificiae » (18), 1954, p. 79-105

Lomax, Derek W., The reconquest of Spain, London-New York, Longman, 1978

Lomax, Derek W., « Catalans in the Leonese empire », Bulletin of Hispanic Studies, 59, 1982, p. 191-197.

López Alsina, Fernando, La ciudad de Santiago de Compostela en la alta Edad Media, Santiago de Compostela, Ayuntamiento de Santiago de Compostela, 1988.

López Alsina, Fernando, « Los espacios de la devoción : peregrinos y romerías en el antiguo reino de Galicia », in Viajeros, peregrinos, mercaderes en el Occidente Medieval : XVIII Semana de Estudios Medievales (Estella, 1991), Pampelune, Gobierno de Navarra, 1992, p. 173-192.

López Alsina, Fernando, « Urbano II y el traslado de la sede episcopal de Iria a Compostela », in Fernando López Alsina, El papado, la Iglesia leonesa y la basílica de Santiago a finales del siglo XI. El traslado de la sede episcopal de Iria a Compostela en 1095, s.l., 1995, p. 107-127.

López Alsina, Fernando, « Valor simbólico del espacio urbano medieval », in Santiago de Compostela : la ciudad histórica como presente, éd. Carlos Martí Arís, Santiago, 1995, p. 82-89.

López Alsina, Fernando, « Años Santos Romanos y Años Santos Compostelanos », in Santiago, Roma, Jerusalén : Actas del III Congreso Internacional de Estudios Jacobeos, éd. Paolo Caucci von Saucken, Santiago, Xunta de Galicia, 1999, p. 213-242.

López Ferreiro, Antonio, Historia de la Santa A.M. Iglesia de Santiago de Compostela, t. II et III, Santiago, Seminario Conciliar Central, 1899-1900.

619

López Pacho, Ricardo, « El culto de Santiago en el Antifonario Visigótico Mozárabe de la catedral de León », Compostellanum, 30, 1985, p. 277-288.

López Pereira, José Eduardo, Estudio crítico sobre la crónica mozárabe de 754, Saragosse, Anúbar, 1980.

López Pereira, José Eduardo, Díaz de Bustamente, José Manuel, Vázquez Bujan, Manuel Enrique) et Lage Cotos, María Elisa, Corpus historiographicum latinum hispanum saeculi VIII-XII : Concordantiae, 2 vol., Hildesheim, Olms, « Alpha-Omega, Reihe B : Indizes, Kondordanzen zur Mittel und Neulateinischen Philologie » (81 et 2), 1993.

López Santos, Luis, « Calendarios litúrgicos leoneses », Archivos leoneses, 10, 1956, p. 119-164.

Lowe, Elias Avery, Paleographical Papers, éd. Ludwig Bieler, 2 vol., Oxford, Clarendon Press, 1972.

Lozovsky, Natalia, The Earth is Our Book : Geographical Knowledge in the Latin West ca. 400-1000, éd. Ann Arbor, University of Michigan Press, 2000.

Lubac, Henri de, Les quatre sens de l’Écriture, 4 vol., Paris, Aubier-Montaigne, 1959-1964.

Lucas Álvarez, Manuel, El Reino de León en la Alta Edad Media, t. VIII : Cancillerías reales astur-leonesas (718-1072), León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia Leonesa » (57), 1995.

Luz, Pierre de, Histoire des papes, 2 vol., Paris, A. Michel, 1960.

Lynch, Charles H., Saint Braulio, Bishop of Saragossa (631-651), his life and writings, Washington, D.C., The Catholic University of America, 1938 (trad. esp. Madrid, Instituto Enrique Flórez, 1950).

Maassen, Friedrich, Geschichte der Quellen und der Literatur des kanon. Rechts im Abendlande, t. I : Die Rechtsammlungen bis zur Mitte des 9. Jahrhunderts, Graz, 1870 (1956²).

Maccarrone, Michele, Storia del titolo papale, Rome, 1952.

Maccarrone, Michele, « La dottrina del primato papale del IV all’VIII secolo nelle relazioni con le chiese occidentali », in Le chiese nei regni dell’Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino all’800, t. II, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (7-2), 1960, p. 633-742.

Maccarrone, Michele, « I fondamenti “Petrini” del Primato Romano in Gregorio VII », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. XIII-1, La Riforma Gregoriana e l’Europa : Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1989, p. 55-122.

Maccarrone, Michele, « “Sedes Apostolica – Vicarius Petri”. La perpetuità del primato di Pietro nella sede e nel vescovo di Roma (secoli III-VIII) », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 275-362.

Machielsen, Jean, éd., Clavis Patristica Pseudepigraphorum Medii Aevi, 3 vol., Turnhout, Brepols, « Corpus christianorum, Series Latina », 1990-2003.

Madoz, José, « El florilegio patrístico del II concilio de Sevilla (a. 619) », in Miscellanea Isidoriana. Homenaje a S. Isidoro de Sevilla en el XIII Centenario de su muerte, 536-4 de abril de 1936, Rome, 1936, p. 177-220.

Madoz, José, Le symbole du XIe concile de Tolède. Ses sources, sa date, sa valeur, Louvain, « Spicilegium Sacrum Lovaniense », 1938.

Madoz, José, « Ecos del saber antiguo en las letras de la España visigoda », Razón y Fe, 518, 1941, p. 229-231.

620

Madoz, José, « El primado Romano en España en el ciclo isidoriano », Revista Española de Teología, 2, 1942, p. 229-255.

Madoz, José, « Autenticidad de las cartas de San Braulio de Zaragoza », Estudios Eclesiásticos, 17, 1943, p. 433-485.

Madoz, José, « El símbolo del Concilio XVI Toledano », Revista Española de Teologia, 4, 1944, p. 457-477 (2e éd. sép., Madrid, 1946).

Madoz, José, « El Concilio de Calcedonia en San Isidoro de Sevilla », Revista Española de Teologia, 12, 1952, p. 189-204.

Madoz, José, « Fuentes teológico-literarias de S. Julián de Toledo », Gregorianum, 33, 1952, p. 399-417.

Madoz, José, « San Julián de Toledo », Estudios Eclesiásticos, 26, 1952, p. 39-69.

Magdalino, Paul, « Church, empire and christendom in c. 600 and c. 1075 : the view from the registers of popes Gregory I and Gregory VII », in Cristianità d’Occidente e Cristianità d’Oriente (secoli VI-XI), t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (51), 2004, p. 1-30.

Magnien, Émile, « Le pèlerinage de Saint-Jacques-de-Compostelle et l’expansion de l’ordre de Cluny », Bulletin trimestriel du Centre international d’études romanes, 3, 1957, p. 3-17.

Magnin, Étienne, L’Église wisigothique au viie siècle, Paris, Picard, 1912.

Maldonado y Fernández del Torco, José, « Las relaciones entre el derecho canónico y el derecho secular en los concilios españoles del siglo XI », Anuario de historia del derecho español, 14, 1943, p. 227-381.

Mañaricua, Andrés E., « Provisión de obispados en la Alta Edad Media española », Estudios de Deusto, 14, 1966, p. 61-92.

Mansilla, Demetrio, La curia romana y el reino de Castilla en un momento decisivo de su historia (1061-1085) : Discurso inaugural del curso académico 1944-1945, Seminario metropolitano de Burgos, s.d. [1945].

Mansilla, Demetrio, « Obispados y metrópolis del occidente peninsular hasta el siglo X », Bracara Augusta, 22, 1968, p. 11-40.

Mansilla, Demetrio, « El reino de Castilla y el papado en tiempos de Alfonso VI (1065-1109) », in Estudios sobre Alfonso VI y la reconquista de Toledo : Actas del II Congresso Internacional de Estudios Mozárabes (Tolède, 1985), t. I, Tolède, Instituto de Estudios Visigótico-Mozárabes, 1987, p. 31-82.

Mansilla, Demetrio, Geografía eclesiástica de España : estudio histórico-geográfico de las diocesis, t. I, Rome, Iglesia Nacional Española, 1994.

Maravall, José Antonio, El concepto de España en la Edad Media, Madrid, Instituto de Estudios Políticos, 1954.

Markus, Robert A., « How on Earth could Places become Holy ? Origins of the Christian Idea of Holy Places », Journal of Early Christian Studies, 2, 1994, p. 257-271.

Markus, Robert A., Gregory the Great and his World, Cambridge University Press, 1997.

Martí Bonet, José, Roma y las iglesias particulares en la concesión del palio a los obispos y arzobispos de occidente (513-1143), Barcelone, Facultad de Teología, « Colectánea San Paciano » (21), 1976.

Martin, Céline, « Naissance d’une identité de la future Europe : le royaume wisigothique d’Hispanie », in L’Europe à la recherche de son identité : Actes du 125e Congrès national des sociétés historiques et scientifiques (Lille, 2000), éd. Christiane Villain-Gandossi, Paris, CTHS, 2002, p. 81-92.

621

Martin, Céline, La Géographie du pouvoir dans l’Espagne visigothique, Lille, Presses Universitaires du Septentrion, « Histoire et Civilisations », 2003.

Martín, José Carlos, « Braulio Caesaraugustanus episcopus. Epistularium », « Sisebutus Visigothorum rex », in La trasmissione dei testi latini del Medioevo / Mediaeval Latin Texts and their Transmission, éd. Paolo Chiesa, Lucia Castaldi, Florence, Sismel, « Millennio Medievale » (50), « Stumenti e studi n.s. » (8), « Te.Tra » (I), 2004, p. 38-52 et 402-410.

Martín, José Luis, « Reconquista y cruzada », Studia Zamorensia : segunda etapa, 3, 1996, p. 215-241.

Martínez Díez, Gonzalo, SJ, « Funciones de inspección y vigilancia del episcopado sobre las autoridades seculares en el período visigodo-católico », Revista Española de Derecho Canónico, 15, 1960, p. 579-589.

Martínez Díez, Gonzalo, « El Epítome hispánico. Una colección canónica española del siglo VIII », Miscelanea Comillas [Santander], 36, 1961, p. 1-90 et 37, 1962, p. 321-466.

Martínez Díez, Gonzalo, « Fragmentos canónicos del siglo VI », HS, 30, 1962, p. 389-399.

Martínez Díez, Gonzalo, « Las instituciones del reino astur a través de los diplomas », Anuario de Historia del Derecho Español, 35, 1965, p. 59-167.

Martínez Díez, Gonzalo, « La colección canonica de la iglesia sueva : los capitula Martini », Bracara Augusta, 21 : Actas do Congresso de estudos da comemoração do XIII centenário da morte de S. Frutuoso, 1967, t. I, p. 224-243.

Martínez Díez, Gonzalo, « Los concilios de Toledo », Anales Toledanos, t. III : Estudios sobre la España visigoda, Tolède, Diputación Provincial, 1971, p. 119-138.

Martínez Díez, Gonzalo, « La tradición manuscrita del fuero de León y del concilio de Coyanza », in El reino de León en la Alta Edad Media, t. II : Ordenamiento jurídico del reino, éd. Joaquín López Contreras, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, 1992, p. 117-188.

Martínez Díez, Gonzalo, « La collection canonique Hispana et le manuscrit de la Bodleian Library, Holkham, Misc. 19 », Revue de droit canonique, 49-2, 1999, p. 297-322.

Martínez Díez, Gonzalo, « La colección canónica “Hispana” », in Códice Albeldense (976) : original conservado en la Biblioteca del Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (d-I-2), éd. Javier García Turza et al., Madrid, Patrimonio Nacional, « Scriptorium » (15), 2002, p. 135-161.

Martínez Díez, Gonzalo, « La Iglesia de las normas : el Derecho Canónico », in La reforma gregoriana y su proyección en la cristiandad Occidental. Siglos XI-XII : XXXII Semana de Estudios Medievales (Estella, 2005), Pampelune, Gobierno de Navarra, 2006, p. 53-97.

Martínez Llorente, Félix J., « El penitencial Albeldense : pena y penitencia en la Iglesia hispánica altomedieval », in Códice Albeldense (976) : original conservado en la Biblioteca del Real Monasterio de San Lorenzo de El Escorial (d-I-2), éd. Javier García Turza et al., Madrid, Patrimonio Nacional, « Scriptorium » (15), 2002, p. 185-202.

Martínez Tur, José Emilio, « Herejes “menores” y heterodoxos en Hispania (ss. IV-VIII) : testimonio de las fuentes y análisis histórico », in Iglesia y religiosidad en España. Historia y archivos : Actas de las V Jornadas de Castilla-La Mancha sobre investigación en Archivos (Guadalajara, 2001), Guadalajara, Anabad Castilla-La Mancha, « Cuadernos de Archivos y Bibliotecas de Castilla-La Mancha » (7), 2002, p. 611-635.

622

Martroye, F., « Les defensores Ecclesiae aux ve et vie siècles », Revue Historique du Droit Français et Étranger, 2, 1923, p. 597-626.

Masdeu, Juan Francisco de, Historia crítica de España y de la cultura española, 20 vol., Madrid, 1783-1805.

Mateu y Llopis, Felipe, « Los atributos de la realeza en los tremises godos y las categorías diplomáticas coetáneas », Anales toledanos, t. III : Estudios sobre la España visigoda, Tolède, Diputación Provincial, p. 139-158.

Mathisen, Ralph W., « Between Arles, Rome and Toledo : Gallic Collections of Canon Law in Late Antiquity », Ilu. Revista de ciencias de las religiones, 2, 1999, p. 33-46.

Mattoso, José, Le monachisme ibérique et Cluny. Les monastères du diocèse de Porto de l’an 1000 à 1200, Louvain, 1968.

Mattoso, José, éd., História de Portugal, t. I : Antes de Portugal, Lisbonne, Estampa, 1997.

Maya Sánchez, Antonio, « La versión primitiva de la Vita Fructuosi », Habis, 9, 1978, p. 169-196.

Mayer-Pfannholz, Anton, « Der Wandel des Kirchenbildes in der abendländischen Kulturgeschichte », in Liturgie und Mönchtum, 17, 1955, p. 50-64.

Mazzarino, Santo, « L’“èra costantiniana” e la “prospettiva storica” di Gregorio Magno », in La società del Basso Impero. Guida storica e critica, éd. Domenico Vera, Rome-Bari, Laterza, 1983, p. 115-137.

McCulloh, John M., « The Cult of Relics in the “Letters” and “Dialogues” of Pope Gregory the Great. A lexicographical Study », Traditio, 32, 1976, p. 145-184.

Mc Nally, Robert E., « Isidoriana », Theological Studies, 20, 1959, p. 432-442.

Mc Nally, Robert E., « Isidorian pseudepigrapha in the Early Middle Ages », in Isidoriana : colección de estudios sobre Isidoro de Sevilla en el XIV centenario de su nacimiento, éd. Manuel C. Díaz y Díaz, León, Centro de Estudio e Investigación San Isidoro, 1961, p. 305-316.

Mellado Rodríguez, Joaquín, Léxico de los concilios visigóticos de Toledo, 2 vol., Cordoue, Universidad de Cordoba, 1990.

Mellado Rodríguez, Joaquín, La conversión de los visigodos y las relaciones Iglesia-Estado. Nueva lectura de las fuentes, Cordoue, Instituto de Academias de Andalucia, 2000.

Mellado Rodríguez, Joaquín, « Leandro y Gregorio Magno : ¿ Sólo lecciones de humildad para la soberbia de Recaredo ? », in Actas III Congreso Hispánico de Latín Medieval (León, 2001), t. II, Universidad de León, 2002, p. 803-812.

Mellado Rodríguez, Joaquín, « Eulogius Cordubensis presbyter », « Paulus Albarus Cordubensis », « Samson Cordubensis abbas », in La trasmissione dei testi latini del Medioevo / Mediaeval Latin Texts and their Transmission, éd. Paolo Chiesa, Lucia Castaldi, Florence, Sismel, « Millennio Medievale » (50), « Stumenti e studi n.s. » (8), « Te.Tra » (I), 2004, p. 118-126, 340-348 et 396-401.

Menéndez Pelayo, Marcelino, Historia de los heterodoxos españoles, t. I, Madrid, 1912.

Menéndez Pidal, Gonzalo, « Mozárabes y asturianos en la cultura de la Edad Media, en relación con la historia de los conocimientos geográficos », BRAH, 134, 1954, p. 137-291.

Menéndez Pidal, Gonzalo, « Sobre el escritorio emilianense en los siglos X a XI », BRAH, 143, 1958, p. 7-26.

Menéndez Pidal, Ramón, La España del Cid, t. I, Madrid, Plutarco, 1929.

Menéndez Pidal, Ramón, El imperio hispánico y los cinco reinos : dos épocas en la estructura política de España, Madrid, Instituto de Estudios Políticos, 1950.

623

Mentre, Mireille, Contribución al estudio de la miniatura en León y Castilla en la Alta Edad Media : problemas de la forma y del espacio en la inlustración de los Beatus, León, Institución « Fray Bernardino de Sahagún » – CSIC, 1976.

Mercati, G., « More Spanish Symptoms », in Liturgica historica. Papers on the Liturgy and Religious Life of the Western Church, éd. Edmund Bishop, Oxford, 1918, p. 203-210.

Messmer, Hans, Hispania-Idee und Gotenmythos : zu den Voraussetzungen des traditionellen vaterländischen Geschichtsbildes im spanischen Mittelalter, Zürich, Wasmuth, 1960.

Meulenberg, Leo, Der Primat der römischen Kirche im Denken und Handeln Gregors VII, ’s Gravenhage, 1965.

Meulenberg, Leo, « Grégoire VII et les Évêques : Centralisation du pouvoir ? », Concilium, 8-1, 1972, p. 59-71.

Meulenberg, Leo, « Une question toujours ouverte : Grégoire VII et l’infaillibilité du pape », in Aus Kirche und Reich. Studien zu Theologie, Politik und Recht im Mittelalter : Festschrift für F. Kempf, éd. Hubert Mordek, Sigmaringen, J. Thorbecke, 1983, p. 159-172.

Meyendorff, John, Imperial Unity and Christian Divisions : The Church from 450-680 A.D., Crestwood, N.Y.-St. Vladimir’s Seminary Press, « The Church in History » (2), 1989.

Meyendorff, John, The Primacy of Peter : Essays in Ecclesiology and the Early Church, Crestwood, N.Y.-St. Vladimir’s Seminary Press, 1992.

Meyvaert, P., « Diversity within unity, a Gregorian theme », in P. Meyvaert, Benedict, Gregory, Bede and others, Londres, 1977, 6, p. 141-162.

Millares Carlo, Agustín, Manuscritos visigóticos : notas bibliográficas, Madrid-Barcelone, CSIC, « Monumenta Hispaniae Sacra, Subsidia » (1), 1963.

Millares Carlo, Agustín et Ruiz Asencio, José Manuel, Tratado de Paleografía española, 3 vol., Madrid, Espasa-Calpe, 1983².

Millares Carlo, Agustín et Ruiz Asencio, José Manuel, Corpus de códices visigóticos, éd. Manuel C. Díaz y Díaz, Anscari M. Mundó, José Manuel Ruiz Asencio et al., 2 vol., Las Palmas de Gran Canaria, Gobierno de Canarias, UNED, 1999.

Miller, Konrad, Mappaemundi. Die ältesten Weltkarten, t. I : Die Weltkarte des Beatus (776 n. Chr.), Stuttgart, J. Roth, 1895.

Minguella y Arnedo, Toribio, Mgr, OAR, Historia de la diócesis de Sigüenza y de sus obispos, 3 vol., Madrid, 1910-1913.

Minnerath, Roland, « La tradition doctrinale de la primauté pétrinienne au premier millénaire », in Il primato de successore di Pietro : Atti del simposio teologico (Rome, 1996), Rome, Vatican, « Atti e Documenti » (7), 1998, p. 117-147.

Miquel Rosell, Francisco J., Regesta de letras pontificias del archivo de la corona de Aragon (XI-XVIII s.). Sección cancilleria real, Madrid, 1948.

Modesto, Johannes, Gregor der Grosse. Nachfolger Petri und Universalprimat, St. Ottilien, « Studien zur Theologie und Geschichte » (1), 1989.

Möller, Hartmut, « Research on the Antiphonar : Problems and Perspectives », Journal of the Plainsong and Medieval Music Society, 10, 1987, p. 1-14.

Montenegro, Julia, « Los primeros tiempos de la presencia de los cluniacenses en los reinos occidentales hispánicos », Jacobus. Revista de Estudios Jacobeos y Medievales (Sahagún), 15-16, 2003, p. 25-53.

Moralejo Álvarez, Serafín, « El mapa de la diáspora apostólica en San Pedro de Rocas : notas para su interpretación y filiación en la tradición cartográfica de los “Beatos” », Compostellanum, 31, 1986, p. 315-340.

624

Moralejo Álvarez, Serafín, « El mundo y el tiempo en el mapa del Beato de Osma », in El Beato de Osma, t. II : Estudios, Valencia, Vicent García Editores, 1992, p. 151-179.

Moralejo Álvarez, Serafín, « Las islas del sol : sobre el mapamundi del Beato del Burgo de Osma (1086) », in A imagem do mundo na Idade Média : Actas do Colóquio internacional (1989), éd. H. Godinho, Lisbonne, Ministério da Educaçao, 1992, p. 41-64.

Mordek, Hubert, « Proprie auctoritates apostolice sedis. Ein zweiter Dictatus papae Gregors VII. ? », Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters, 28-1, 1972, p. 105-132.

Mordek, Hubert, « “Dictatus Papae” et “Proprie Auctoritates Apostolice Sedis” : intorno all’idea del primato pontificio di Gregorio VII », Rivista di storia della chiesa in Italia, 28, 1974, p. 1-22.

Mordek, Hubert, « Der römische primat in den Kirchenrechtssammlungen des Westens vom IV. bis VIII. Jahrhundert », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 523-566.

Mordek, Hubert, Kirchenrecht und Reform im Frankenreich. Die collectio Vetus Gallica, Berlin, W. de Gruyter, 1975.

Morghen, Raffaello, Gregorio VII, s.l., 1974².

Morghen, Raffaello, Il Pontificato di Gregorio VII, Roma, Ed. dell’Ateneo, s.d.

Morin, Germain, OSB, « Notes liturgiques », Revue Bénédictine, 30, 1913, p. 226-234.

Morghen, Raffaello, « L’origine du symbole d’Athanase : témoignage inédit de S. Césaire d’Arles », Revue Bénédictine, 44, 1932, p. 207-219.

Mullins, Patrick Jerome, The Spiritual Life according to Isidore of Seville, Washington DC, Catholic University of America Press, 1940.

Mundó, Anscari M., « El “Cod. Parisinus Lat. 2036” y sus añadiduras hispánicas », HS, 5, 1952, p. 67-78.

Mundó, Anscari M., « El Commicus palimsest París B.N. Lat. 2269. Amb notes sobre litúrgia i manuscrits visigòtics a Septimània i Catalunya », Liturgica, 1 : Cardinal I. A. Schuster in memoriam, Montserrat, 1956, p. 151-275.

Mundó, Anscari M., « La datación de los códices litúrgicos visigóticos toledanos », HS, 18, 1965, p. 1-25 (2e éd. in Miscellanea Férotin, Barcelone, 1966, p. 529-553).

Mundó, Anscari M., « Les changements liturgiques en Septimanie et en Catalogne pendant la période préromane », Les Cahiers de Saint-Michel de Cuxa, 2, 1971, p. 29-42.

Munier, Charles, Les sources patristiques du droit de l’Église du viiie au xiiie siècle, Mulhouse, 1957.

Mundó, Anscari M., « Saint Isidore de Séville est-il l’auteur de l’Hispana chronologique ? », Sacris Erudiri, 17, 1966, p. 230-241.

Murphy, Francis X., « Julian of Toledo and the Condemnation of Monothelitism in Spain », in Mélanges Joseph De Ghellinck, S.J., t. I : Antiquité, Gembloux, J. Duculot, 1951, p. 361-373.

Murphy, Francis X., « Julian of Toledo and the fall of the wisigothic kingdom in Spain », Speculum, 27, 1952, p. 1-27.

Navarra, Leandro, Leandro di Siviglia. Profilo storico-literario, Aquilée-Rome, Japadre, « Testi storici », 1987.

Neuss, Wilhelm, Die Apokalypse des hl. Johannes in der altspanischen und altchristlichen Bibel-Illustration, 2 vol., Münster, « Gesammelte Aufsätze zur Kulturgeschichte Spaniens, Spanische Forschungen der Görresgesellschaft » (Reihe II, 2 und 3), 1931.

625

Nichols, Aidan, « The Roman Primacy in the Ancient Irish and Anglo-Celtic Church », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 473-492.

Noble, Thomas F.X., « A new look at the “Liber Pontificalis” », Archivum Historiae Pontificiae, 23, 1985, p. 347-358.

Noble, Thomas F.X., « Literacy and the papal government in late antiquity and the early middle ages », in The Uses of Literacy in early Medieval Europe, éd. Rosamond McKitterick, Cambridge University Press, 19983 (19901), p. 82-108.

Noble, Thomas F.X., « Gregory of Tours and the Roman Church », in The World of Gregory of Tours, éd. Kathleen Mitchell, Ian Wood, Leyde-Boston-Cologne, Brill, « Cultures, Beliefs, and Traditions » (8), 2002, p. 145-161.

Norberg, Dag, « Qui a composé les Lettres de saint Grégoire le Grand ? », Studi Medievali, 21, 1980, p. 1-17.

Norberg, Dag, « Style personnel et style administratif dans le Registrum epistularum de Grégoire le Grand », in Grégoire le Grand : Colloque de Chantilly (1982), éd. Jacques Fontaine, Robert Gillet, Stan [sic] Pellistrandi, Paris, CNRS, 1986, p. 489-498.

Noth, Albrecht, Heiliger Krieg und Heiliger Kampf in Islam und Christentum, Bonn, L. Röhrscheid, 1966.

O’Callaghan, Joseph F., « The Integration of Christian Spain into Europe : The Role of Alfonso VI of León-Castile », in Santiago, Saint-Denis, and Saint Peter : the Reception of the Roman Liturgy in León-Castile in 1080, éd. Bernard F. Reilly, New-York, Fordham University Press, 1985, p. 101-120.

Obolensky, Dimitri, « The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy », in Actes du XIIe Congrès International d’Études byzantines, t. I, Belgrade, 1964, p. 43-61 (2e éd. in Dimitri Obolensky, Byzantium and the Slavs : collected studies, Londres, Variorum Reprints, 1971, no I).

Oexle, Otto Gerahrd, « Memoria und Memorialüberlieferung im früheren Mittelalter », Frühmittelalterliche Studien, 10, 1976, p. 70-95.

Olivar, Alexandre, « La documentación litúrgica anterior al siglo XII relativa a la parte occidental de la península ibérica », in IX Centenário da dedicação da Sé de Braga : Congresso Intérnacional (Braga, 1989), t. III : Teologia do Templo e Liturgia Bracarense, Braga, Universidade Católica Portuguesa-Cabido de Braga, « Memorabilia christiana » (1), 1990, p. 73-80.

Oliver, Antonio, « “Regnum Hispaniae” en el programa de reforma de Gregorio VII », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. XIV-2, La Riforma Gregoriana e l’Europa : Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1991, p. 75-82.

Orcástegui, Carmen et Sarasa, Esteban, Sancho Garces III el Mayor, Pampelune, Mintzoa, « Reyes de Navarra » (6), 1991.

Orlandis, José, « En torno a la noción visigoda de tiranía », Anuario de Historia del Derecho Español, 29, 1959, p. 5-44.

Orlandis, José, « Algunas observaciones en torno a la “tiranía” de San Hermenegildo », in Estudios Visigóticos, t. III : El Poder Real y la Sucesión al Trono en la Monarquía Visigoda, Rome-Madrid, CSIC, « Cuadernos del Instituto Jurídico Español », 1962, p. 13-42.

Orlandis, José, Estudios sobre instituciones monasticas medievales, Pampelune, Universidad de Navarra, 1971.

Orlandis, José, La iglesia en la España visigotica y medieval, Pampelune, Universidad de Navarra, « Historia de la Iglesia », 1976.

626

Orlandis, José, « Los laicos y las iglesias rurales en la España de los siglos XI y XII », in Le istituzionis ecclesiastiche dellasocietas Christianadei secoli XI-XII. Diocesi, pievi e parrochie : Atti della sesta Settimana internazionale di studio (Milan, 1974), Milan, « Miscellanea del Centro di studi medioevali » (8), 1977, p. 261-292.

Orlandis, José, « El arrianismo visigodo tardío », Cuadernos de Historia de España, 65-66, 1981, p. 5-20.

Orlandis, José, « Gregorio Magno y la España visigodo-bizantina », in Estudios en Homenaje a Don Claudio Sánchez Albornoz en sus 90 años, t. I, Buenos Aires, 1983, p. 329-348 (2e éd. in Hispania y Zaragoza en la Antigüedad Tardía, Saragosse, 1984, p. 87-103).

Orlandis, José, « Bible et Royauté dans les Conciles de l’Espagne wisigotho-catholique », Annuarium historiae conciliorum, 18, 1986, p. 51-57.

Orlandis, José, « El Primado romano en Hispania durante la Antigüedad tardía », Historia, Instituciones, Documentos, 14, Séville, 1988, p. 13-25.

Orlandis, José, Historia del Reino Visigodo español, Madrid, Rialp, 1988.

Orlandis, José, « El primado romano en la España Visigoda », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 453-472.

Orlandis, José, Semblanzas visigodas, Madrid, Rialp, 1992.

Orlandis, José, « La doctrina eclesiológica de la homilía de San Leandro en el Concilio III de Toledo », in Estudios de historia eclesiástica visigoda, Pampelune, 1998, p. 123-128.

Orlandis, José et Ramos-Lisson, Domingo, Historia de los concilios de la España romana y visigoda, Pampelune, Ediciones Universidad de Navarra, 1986 (1re éd., Die Synoden auf der Iberischen Halbinsel bis zum Einbruch des Islam (711), Paderborn, F. Schöningh, 1981).

Pacaut, Marcel, Les ordres monastiques et religieux au Moyen Âge, Paris, Fernand Nathan, 1993 (1re éd., 1970).

Pacaut, Marcel, La papauté des origines au concile de Trente, Paris, Fayard, 1976.

Pacaut, Marcel, La théocratie. L’Église et le pouvoir au Moyen Âge, Paris, Desclée, 1989².

Pacaut, Marcel, L’ordre de Cluny, Paris, Fayard, 1986.

Palazzo, Éric, « Le rôle des libelli dans la pratique liturgique du haut Moyen âge. Histoire et typologie », Revue Mabillon, n.s. 1 (t. 62), 1990, p. 9-36.

Palazzo, Éric, « Les ordinaires liturgiques comme sources pour l’historien du Moyen Âge. à propos d’ouvrages récents », Revue Mabillon, n.s. 3 (t. 64), 1992, p. 233-240.

Palazzo, Éric, « Rome, la réforme grégorienne et la liturgie. État de la question et perspectives de recherches », in Roma e la riforma gregoriana. Tradizioni e innovazioni artistiche (XI-XII secolo), éd. Julie Enckell, Serena Romano, Rome, Viella, 2007, p. 13-23.

Palomeque Torres, Antonio, Episcopologio de las sedes del reino de León, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, 1966.

Paronetto, Vera, Gregorio Magno. Un maestro alle origini cristiane d’Europa, Rome, Studium, 1985.

Pascher, Joseph, « Servitus religiosa seit Augustinus », in Festschrift Eduard Eichmann zum 70. Geburtstag, Paderborn, 1940, p. 335-352.

Pastor, Reyna, « Problèmes d’assimilation d’une minorité. Les mozarabes de Tolède (de 1085 à la fin du xiie siècle) », Annales ESC, 25-1, 1970, p. 351-390.

Perea, Alicia éd., El tesoro visigodo de Guarrazar, Madrid, CSIC, 2001.

627

Pérez de Urbel, Justo, OSB, « Origen de los himnos mozárabes », Bulletin Hispanique [Bordeaux], 28, 1926, p. 5-21, 113-139, 209-245 et 305-320.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, Los monjes españoles en la Edad Media, 2 vol., Madrid, 1933-1934.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, San Isidoro de Sevilla : su vida, su obra y su tiempo, Barcelone, 1945.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, Historia del condado de Castilla, 3 vol., Madrid, CSIC-Escuela de Estudios Medievales, 1945 (El contado de Castilla, Guadalajara, 1970²).

Pérez de Urbel, Justo, OSB, « El último defensor de la liturgia mozárabe », in Miscellanea liturgica in honorem L. Cuniberti Mohlberg, t. II, Rome, Ed. Liturgiche, « Bibliotheca Ephemerides Liturgicae » (23), 1949, p. 189-197 (2e éd. in Liturgia, 12, 1957, p. 22-28).

Pérez de Urbel, Justo, OSB, Sancho el Mayor de Navarra, Madrid, 1950.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, « Antifonario de León, el escritor y la época », Archivos Leoneses, 8, 1954, p. 115-144.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, « El antifonario de León y el culto de Santiago el Mayor en la liturgia mozárabe », Revista de la Universidad de Madrid, 8, 1954, p. 5-24.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, España cristiana. Comienzo de la Reconquista (711-1038), Madrid, Espasa-Calpe, 1956.

Pérez de Urbel, Justo, OSB, « El culto de Santiago en el siglo X », Compostellanum, 16, 1971, p. 11-36.

Pérez-Embid Wamba, Javier, Hagiología y Sociedad en la España medieval. Castilla y León (siglos XI-XIII), Universidad de Huelva, 2002.

Pérez Gil, Javier et Sánchez Badiola, Juan José, Monarquía y Monacato en la Edad Media Peninsular : Alfonso VI y Sahagún, León, Universidad de León, 2002.

Peri, Vittorio, « La Chiesa di Roma e le Missioni “Ad Gentes” (sec. VIII-IX) », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 567-642.

Petrucci, Enzo, Ecclesiologia e politica di Leone IX, Rome, Elia, 1977.

Petti Balbi, Giovanna, « Lotte antisaracene e “militia Christi” in ambito iberico », in « Militia Christi » e Crociata nei secoli XI-XIII : Atti della undecima Settimana internazionale di studio (Mendola, 1989), Milan, Università Cattolica del Sacro Cuore, « Miscellanea del Centro di Studi Medioevali » (13), 1992, p. 519-545.

Pettiau, Hérold, « La Vie de saint Fructueux de Braga. Quelques aspects de la relation entre l’ascète et la société en Espagne wisigothique », in Corona Monastica. Mélanges offerts au père Marc Simon, éd. Louis Lemoine, Bernard Merdrignac, Presses Universitaires de Rennes, « Britannia Monastica » (8), 2004, p. 57-69.

Piazzoni, Ambrogio Maria, « Militia Christi e Cluniacensi », in « Militia Christi » e Crociata nei secoli XI-XIII : Atti della undecima Settimana internazionale di studio (Mendola, 1989), Milan, Università Cattolica del Sacro Cuore, « Miscellanea del Centro di Studi Medioevali » (13), 1992, p. 241-271.

Pietri, Charles, « Concordia apostolorum et renovatio urbis (culte des martyrs et propagande pontificale) », Mélanges d’Archéologie et d’Histoire de l’École Française de Rome, 73, 1961, p. 275-322.

Pietri, Charles, Roma Christiana : recherches sur l’Église de Rome, son organisation, sa politique, son idéologie de Miltiade à Sixte III (311-440), 2 vol., École Française de Rome, « Bibliothèque des Écoles Françaises d’Athènes et de Rome » (223-224), 1976.

628

Pietri, Luce, « Grégoire le Grand et la Gaule : le projet pour la réforme de l’Église gauloise », in Gregorio Magno e il suo tempo, Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991, p. 109-128.

Pietri, Charles et Luce, Vauchez, André, Venard, Marc et Mayeur, Jean-Marie éd., Histoire du christianisme des origines à nos jours, Paris, Desclée, 1992-2001.

Pinell, Jorge/Jordi, OSB, « Los textos de la antigua liturgia hispánica : Fuentes para su estudio », in Estudios sobre la liturgia mozárabe, t. I, Tolède, « Publicaciones del Instituto Provincial de Investigaciones y Estudios Toledanos », 1965, p. 109-157.

Pinell, Jorge/Jordi, « Il Venerdì Santo nelle antiche liturgie ispaniche », in Dimensioni drammatiche della liturgia medioevale : Atti del I Convegno di Studio (Viterbe, 1976), Rome, Bulzoni, 1977, p. 127-138.

Pinell, Jorge/Jordi, « La liturgia hispánica », Anamnesis, 2, 1978, p. 70-88.

Pinell, Jorge/Jordi, « La estructura de la misa en el rito hispánico », Notitiae 267, octobre 1988, p. 670-727.

Pinell, Jorge/Jordi, Liturgia hispánica, Barcelone, Centre de Pastoral Litúrgica, « Biblioteca litúrgica » (9), 1998.

Plötz, Robert, « Der Apostel Jacobus in Spanien bis zum 9. Jahrhundert », Gesammelte Aufsätze zur Kulturgeschichte Spaniens (Spanische Forschungen der Görresgesellschaft, erste Reihe), 30, 1982, p. 19-145.

Plötz, Robert, « Imago Beati Jacobi, Beiträge zur Ikonographie des hl. Jacobus Maior im Hochmittelalter », in Wallfahrt kennt keine Grenzen, éd. Lenz Kriss-Rettenbeck, Gerda Möhler, Munich-Zürich, 1984, p. 248-264.

Plötz, Robert, « Santiago-peregrinato und Jacobus-Kult mit besonderer Berücksichtigung des deutschen Frankenlandes », Gesammelte Aufsätze zur Kulturgeschichte Spaniens (Spanische Forschungen der Görresgesellschaft, erste Reihe), 31, 1984, p. 24-135.

Plötz, Robert, « Traditiones Hispanicae beati Iacobi », in Santiago de Compostela : 1 000 Ans de Pèlerinage européen, Abbaye Saint-Pierre de Gand, Centrum voor Kunst en Cultuur, 1985, p. 27-40.

Plötz, Robert, « La proyección del culto jacobeo en Europa », in Las peregrinaciones a Santiago de Compostela y San Salvador de Oviedo en la Edad Media : Actas del congreso internacional celebrado en Oviedo del 3 al 7 de diciembre de 1990, éd. Juan Ignacio Ruiz de la Peña Solar, Oviedo, Principado de Asturias, 1993, p. 57-71.

Poirel, Dominique, « Isidorus Hispalensis episcopus. Allegoriae », in La trasmissione dei testi latini del Medioevo / Mediaeval Latin Texts and their Transmission, éd. Paolo Chiesa, Lucia Castaldi, Florence, Sismel, « Millennio Medievale » (50), « Stumenti e studi n.s. » (8), « Te.Tra » (I), 2004, p. 196-201.

Poly, Jean-Pierre, Le chemin des amours barbares. Genèse médiévale de la sexualité européenne, Paris, Perrin, « Pour l’Histoire », 2003.

Pontal, Odette, Les conciles de la France capétienne jusqu’en 1215, Paris, Cerf, 1995.

Pradalié, Gérard, « Les Faux de la cathédrale et la crise à Coïmbre au début du xiie siècle », Mélanges de la Casa de Velázquez, 10, 1974, p. 77-98.

Quintana Prieto, Augusto, El obispado de Astorga en los siglos IX y X, Astorga, 1968.

Quintana Prieto, Augusto, El obispado de Astorga en el siglo XI, Astorga, 1977.

Ramis, Gabriel, « Liturgia hispano-mozarábe. Boletín bibliográfico (1977-1992) », Ecclesia Orans, 11, 1994, p. 107-120, 13, 1996, p. 323-326, et 16, 1999, p. 123-131.

Ramos-Lissón, Domingo, « Grégoire le Grand, Léandre et Reccarède », in Gregorio Magno e il suo tempo, Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991 p. 187-198.

629

Ramos-Lissón, Domingo, « Rapports entre le Siège Romain et l’Église du Royaume Suève pendant le vie siècle », in Cristianesimo e specificità regionali nel Mediterraneo latino (s. IV-VI) : XXII Incontro di studiosi dell’antichità cristiana (Rome, 1993), Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (46), 1994, p. 447-456.

Ramseyer, Valerie, The Transformation of a Religious Landscape. Medieval Southern Italy, 850-1150, Ithaca (NY), Cornell University Press, 2006.

Rauwel, Alain, Expositio Missae. Essai sur le commentaire du Canon de la Messe dans la tradition monastique et scolastique, 2 vol., Thèse de doctorat inédite, Université de Bourgogne, 2002.

Rauwel, Alain, « La liturgie comme vecteur de la Réforme grégorienne », in La reforma gregoriana y su proyección en la cristiandad Occidental. Siglos XI-XII : XXXII Semana de Estudios Medievales (Estella, 2005), Pampelune, Gobierno de Navarra, 2006, p. 99-111.

Rauwel, Alain, « Les hiérarchies internes à l’ordre sacerdotal et la question de la sacramentalité de l’épiscopat dans l’Église romaine de saint Augustin à Pierre Lombard », in Les hiérarchies, éd. Régine Lejan, à paraître.

Reglero de la Fuente, Carlos M., « Los obispos y sus sedes en los reinos hispánicos occidentales. Mediados del siglo XI-mediados del siglo XII : tradición visigoda y reforma romana », in La reforma gregoriana y su proyección en la cristiandad Occidental. Siglos XI-XII : XXXII Semana de Estudios Medievales (Estella, 2005), Pampelune, Gobierno de Navarra, 2006, p. 195-288.

Reglero de la Fuente, Carlos M., « La primera reforma cluniacense de Sahagún, el concilio de Burgos y la crisis de 1080 : revisión cronológica y desarrollo », in Monarquía y sociedad en el reino de León. De Alfonso III a Alfonso VII, t. II, León, Centro de Estudios e Investigación « San Isidoro », « Fuentes y estudios de historia leonesa » (118), 2007, p. 689-732.

Regout, Robert, La doctrine de la guerre juste de saint Augustin à nos jours d’après les théologiens et les canonistes catholiques, Paris, A. Pedone, 1935.

Reilly, Bernard F., « Santiago and Saint Denis : The French presence in the eleventh-century Spain », Catholic Historical Review, 54, 1968, p. 467-483.

Reilly, Bernard F., The Kingdom of León-Castilla under King Alfonso VI, 1065-1109, Princeton University Press, 1988 (trad. esp. El Reino de León y Castilla bajo el rey Alfonso VI. 1065-1109, Tolède, 1989).

Reilly, Bernard F., The Contest of Christian and Muslim Spain (1031-1157), Oxford-Cambridge (Mass.), Blackwell, 1992.

Reilly, Bernard F., The Medieval Spains, Cambridge University Press, « Cambridge Medieval Textbooks », 1993.

Reydellet, Marc, « La conception du souverain chez Isidore de Séville », in Isidoriana : colección de estudios sobre Isidoro de Sevilla en el XIV centenario de su nacimiento, éd. Manuel C. Díaz y Díaz, León, Centro de Estudio e Investigación San Isidoro, 1961, p. 457-466.

Reydellet, Marc, La royauté dans la littérature latine de Sidoine Appolinaire à Isidore de Séville, Rome-Paris, École française de Rome-de Boccard, « Bibliothèque des Écoles françaises de Rome et d’Athènes » (243), 1981.

Reynolds, Roger E., « The “ Isidorian” Epistula ad Leudefredum : Its Origins, Early Manuscript Tradition, and Editions », in Visigothic Spain : New Approaches, éd. Edward James, Oxford, Oxford University Press, 1980, p. 251-272.

630

Reynolds, Roger E., « The Ordination Rite in Medieval Spain : Hispanic, Roman, and Hybrid », in Santiago, Saint-Denis, and Saint Peter : the Reception of the Roman Liturgy in León-Castile in 1080, éd. Bernard F. Reilly, New York, Fordham University Press, 1985, p. 131-155.

Reynolds, Roger E., « Rites and Signs of Conciliar Decisions in the Early Middle Ages », in Segni e riti nella Chiesa altomedievale occidentale, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane del centro di studi sull’alto medioevo » (33), 1987, p. 207-244.

Reynolds, Roger E., « The civitas regia toletana before the reconquista : a mozarabic vision in the codice Vigilanus and Aemilianensis », in Estudios sobre Alfonso VI y la reconquista de Toledo : Actas del II Congresso Internacional de Estudios Mozárabes (Tolède, 1985), t. III, Tolède, Instituto de Estudios Visigótico-mozárabes, 1989, p. 153-184.

Reynolds, Roger E., « The Visigothic Liturgy in the Realm of Charlemagne », Das Frankfurter Konzil von 794. Kristallisationspunkt Karolingischer Kultur, éd. Rainer Berndt (SJ), t. II, Mayence, « Quellen und Abhandlungen zur Mittelrheinischen Kirchengeschichte » (80-2), 1997, p. 919-945.

Reynolds, Roger E., « The Liturgy of Rome in the Eleventh Century : past research and future opportunities », in Scientia veritatis : Festschrift für Hubert Mordek zum 65. Geburstag, Sigmaringen, à paraître.

Richards, Jeffrey, Consul of God, the Life and Times of Gregory the Great, Londres-Boston, Routledge and Kegan Paul, 1980.

Riesco Terreiro, A., « El problema judío en la mente de tres importantes personajes del s. VII : un papa, un obispo español y un rey visigodo », Espacio, Tiempo y Forma, Historia Antigua, 2-6, 1993, p. 585-604.

Riley-Smith, Jonathan, The First Crusade and the Idea of Crusading, Londres, Athlone Press, 1986.

Riley-Smith, Jonathan, The First Crusaders, 1095-1131, Cambridge University Press, 1997.

Rios Saloma, Martín, « De la Restauración a la Reconquista : la construcción de un mito nacional (Una revisión historiográfica. Siglos XVI-XIX) », En la España medieval, 28, 2005, p. 379-414.

Rios Saloma, Martín, « Restauración y Reconquista : sinónimos en una época romántica y nacionalista (1850-1896) », Mélanges de la Casa de Velázquez, 35-2, 2005, p. 243-264.

Rios Saloma, Martín, « La Reconquista : una invención historiográfica », in Regards croisés sur la guerre sainte. Guerre, religion et idéologie dans l’espace méditerranéen de la fin du xie au xiiie siècle : Colloque de la Casa de Velázquez (Madrid, 2005), éd. Daniel Baloup, Philippe Josserand, Toulouse, FRAMESPA, « Méridiennes », 2006, p. 413-429.

Rios Saloma, Martín, « La “Reconquista”, ¿una aspiración peninsular ? Estudio comparativo entre dos tradiciones historiográficas », à paraître.

Rivera Recio, Juan Francisco, « La controversia adopcionista y la ortodoxia de la liturgia mozárabe », Ephemerides Liturgicae, 1933, p. 5-33.

Rivera Recio, Juan Francisco, « Gregorio VII y la liturgia mozárabe », Revista Española de Teología, 2, 1942, p. 3-33, et 3, 1943, p. 193-210.

Rivera Recio, Juan Francisco, San Julián, arzobispo de Toledo, Barcelone, 1944.

Rivera Recio, Juan Francisco, « Encumbramiento de la sede toledana durante la dominación visigótica », HS, 8, 1955, p. 3-34.

Rivera Recio, Juan Francisco, El arzobispo de Toledo don Bernardo de Cluny (1086-1124), Rome, Instituto español de Historia eclesiástica, « Monografias » (8), 1962.

631

Rivera Recio, Juan Francisco, La Iglesia de Toledo en el siglo XII (1086-1208), 2 vol., Rome, Instituto Español de Historia Eclesiástica, « Monografias » (10), 1966.

Rivera Recio, Juan Francisco, « Los arzobispos de Toledo en el siglo VII », Anales Toledanos, t. III : Estudios sobre la España visigoda, Tolède, Diputación Provincial, 1971, p. 181-217.

Rivera Recio, Juan Francisco, Los arzobispos de Toledo desde sus orígenes hasta fines del siglo XI, Toledo, Diputación Provincial, « Vestigios del pasado » (4), 1973.

Rivera Recio, Juan Francisco, « Adopcionismo español » et « Relaciones de la sede apostolica con los distintos reinos hispanos », in La Iglesia en la España de los siglos VIII al XIV, éd. Francisco Javier Fernández Conde, Madrid, t. I, Biblioteca de Autores Cristianos, « Historia de la Iglesia en España (éd. Ricardo García Villoslada) » (2), 1979, p. 37-46 et 276-297.

Rivera Recio, Juan Francisco, El adopcionismo en España (s. VIII), Tolède, Seminario Conciliar de san Ildefonso, 1980.

Robert, Ulysse, « Monastères espagnols de l’ordre de Cluny », BRAH, 20, 1892, p. 321-431.

Roberts, Michael, Poetry and the Cult of the Martyrs : The Liber Peristephanon of Prudentius, Ann Arbor : University of Michigan Press, « Recentiores : Later Latin Texts and Contexts », 1993.

Robin, Marcel, Bernard de Sahagun, archevêque de Tolède, et la réforme clunisienne, Positions des thèses de l’École des Chartes, Paris, 1907.

Robinson, Ian S., « Gregory VII and the soldiers of the Christ », History, 58, 1973, p. 169-192.

Robinson, Ian S., « L’Église et la papauté », in Histoire de la pensée politique médiévale, éd. James Henderson Burns, Paris, PUF, « Leviathan », 1993, p. 241-290.

Rocha, Pedro Romano), L’office divin au moyen âge dans l’église de Braga. Originalité et dépendances d’une liturgie particulière au moyen âge, Paris, Fondation Calouste Gulbenkian, « Cultura medieval e moderna » (15), 1980.

Rodríguez Barbero, Félix, « La concepción teológica del Concilio en la España romana y visigótica », in Innovación y continuidad en la España visigótica, Tolède, Instituto de Estudios Visigótico-Mozárabes de San Eugenio, « Serie C » (3), 1981, p. 49-68.

Rodríguez Fernández, Justiniano, « La monarquía leonesa. De García a Vermudo III (910-1037) », in El Reino de León en la alta Edad Media, t. III : La monarquía astur-leonesa. De Pelayo a Alfonso VI (718-1109), León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y estudios de historia leonesa » (50), 1995, p. 129-413.

Rodríguez González, María Carmen, « Concubina o esposa. Reflexiones sobre la unión de Jimena Muñiz con Alfonso VI », Studia Historica, Historia medieval, 25, 2007, p. 143-168.

Rojo, Casiano et Prado, Germán, El canto mozárabe. Estudio histórico-crítico de su antigüedad y estado actual, Barcelone, Diputación Provincial, 1929.

Romano, David, « Judíos hispánicos en los siglos IV-IX », in De la Antigüedad al Medievo, siglos IV-VIII : III Congresso de Estudios Medievales, Madrid, Fundación Sánchez Albornoz, 1993, p. 251-266.

Rouche, Michel, L’Aquitaine des Wisigoths aux Arabes, 418-781 : naissance d’une région, Paris, École des Hautes Études en Sciences Sociales-J. Touzot, 1979.

Rouche, Michel, « Les baptêmes forcés de Juifs en Gaule mérovingienne et dans l’Empire d’Orient », in De l’anti-judaïsme antique à l’antisémitisme contemporain, Lille, 1979, p. 105-124 (2e éd. in Michel Rouche, Le choc des cultures, Presses du Septentrion, p. 223-242).

632

Rouche, Michel, « Du royaume de Tolède à l’Europe (viie-viiie s.) », in L’Europe héritière de l’Espagne wisigothique : Colloque international du C.N.R.S. (Paris, 1990), éd. Jacques Fontaine, Christine Pellistrandi, Madrid, Casa de Velázquez, 1992, p. 45-50.

Rouche, Michel, « Le pape face à l’Islam au viiie siècle », Mélanges de la Casa de Velázquez, 32, 1996, p. 205-216.

Rubio Sadia, Juan Pablo, OSB, Las Órdenes religiosas y la introducción del Rito Romano en la Iglesia de Toledo. Una aportación desde las fuentes litúrgicas, Tolède, Instituto Teológico San Ildefonso, 2004.

Rubio Sadia, Juan Pablo, « El cambio de rito en Castilla : su iter historiográfico en los siglos XII y XIII », HS, 58, 2006, p. 9-35.

Rucquoi, Adeline, « De los reyes que no son taumaturgos : los fundamentos de la realeza en España », Temas Medievales [Buenos Aires], 5, 1995, p. 163-186 (2e éd. in Adeline Rucquoi, Rex, Sapientia, Nobilitas. Estudios sobre la Península Ibérica Medieval, Grenade, Universidad de Granada, « Biblioteca de Bolsillo » (48), p. 9-45).

Ruffini, M., « Il computo della Pasqua nell’epistola XXII di San Braulio », Anales Toledanos, t. III : Estudios sobre la España visigoda, Tolède, Diputación Provincial, 1971, p. 277-291.

Ruiz, Teofilo F., « Burgos and the Council of 1080 », in Santiago, Saint-Denis, and Saint Peter : the Reception of the Roman Liturgy in León-Castile in 1080, éd. Bernard F. Reilly, New York, Fordham University Press, 1985, p. 121-130.

Ruiz de la peña Solar, Juan Ignacio, « La monarquía asturiana (718-910) », in El Reino de León en la alta Edad Media, t. III : La monarquía astur-leonesa. De Pelayo a Alfonso VI (718-1109), León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y estudios de historia leonesa » (50), 1995, p. 9-127.

Ruiz García, Elisa, Catálogo de la sección de códices de la Real Academia de la Historia, Madrid, Real Academia de la Historia, 1997.

Russel, Frederick H., The just war in the Middle Ages, Cambridge University Press, 1975.

Ryan, John, « The Early Irish Church and the See of Peter », in Le chiese nei regni dell’Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino all’800, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (VII-1), 1960, p. 549-574.

Säbekow, Gerhard, Die päpstlichen Legationen nach Spanien und Portugal bis zum Ausgang des XII. Jahrhunderts, Berlin, 1931.

Sackur, Ernst, « Der “Dictatus papae” und die Canonessammlung des Deusdedit », Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, 18, 1893, p. 135-153.

Sáez Sánchez, Emilio, « Notas y documentos sobre Sancho Ordóñez, rey de Galicia », Cuadernos de Historia de España, 11-12, 1949, p. 25-104.

Saitta, Biagio, « Un momento di disgregazione del Regno visigotico di Spagna : La rivolta di Ermenegildo », Studi Visigotici, Catania, 1983, p. 5-58.

Saitta, Biagio, L’antisemitismo nella Spagna visigotica, Rome, L’Erma di Bretschneider, 1995.

Sánchez Albornoz, Claudio, España, un enigma histórico, 2 vol., Buenos Aires, Sudamericana, 1956 (4 vol., Barcelone, Edhasa, 1991²).

Sánchez Albornoz, Claudio, « El obispado de Simancas », in Miscelanea de estudios históricos, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, 1970, p. 381-404.

Sánchez Albornoz, Claudio, Orígenes de la nación española : estudios critícos sobre la historia del reino de Asturias, 3 vol., Oviedo, Instituto de estudios asturianos, 1972-1975 (2e éd., El reino de Asturias, Gijón, Biblioteca histórica asturiana, 1989).

633

Sánchez Albornoz, Claudio, « Sobre una epístola del Papa Juan IX a Alfonso III de Asturias », Bulletin de l’Institut Historique Belge de Rome, 44, 1974, p. 551-563.

Sánchez Albornoz, Claudio, « Pervivencia y crisis de la tradición jurídica romana en la España goda », in Viejos y nuevos estudios sobre las instituciones medievales españolas, t. II, Madrid, Espasa-Calpe, 1976², p. 1011-1065.

Sánchez Albornoz, Claudio, « El “palatium regis” asturleonés », Cuadernos de Historia de España, 59-60, 1976, p. 5-104.

Sánchez Albornoz, Claudio, Viejos y nuevos estudios sobre las instituciones medievales españolas, Madrid, Espasa-Calpe, t. I : Instituciones sociales, 1976, t. II : Instituciones económicas y fiscales. Instituciones jurídico-políticas, et t. III : Ultimos estudios, 1980.

Sánchez Albornoz, Claudio, La España cristiana de los siglos VIII al XI, El reino astur-leones (722-1037), Madrid, « Historia de España de Ramón Menéndez Pidal » (7), 1980.

Sánchez Candeira, Alfonso, Elregnum-imperiumleonés hasta 1037, Madrid, CSIC « Monografias de Ciencia Moderna » (27), 1951.

Sánchez Herrero, José, Las diocesis del reino de Leon, 2 vol., León, 1978.

Sansterre, Jean-Marie, « à propos des titres d’empereur et de roi dans le haut Moyen Âge », Byzantion, 61-1, 1991, p. 15-43.

Santiago, Camino de Europa. Culto y Cultura en la Peregrinacion a Compostela : Catálogo de la exposición (Monasterio de San Martín Pinario, Santiago, 1993), Galicia no Tempo, 1993.

Sanz Sancho, Iluminado, « La política de Fernando I respecto a Roma y Cluny », in La península ibérica y el Mediterráneo entre los siglos XI y XII : Actas del I curso (1996), Aguilar de Campo, Fundación Santa María la Real, « Codex Aquilarensis » (13), 1998, p. 101-119.

Sanz Sancho, Iluminado, « Notas sobre la política religiosa en tiempos del rey Fernando I de León y Castilla », in Pensamiento Medieval Hispano : Homenaje a Horacio Santiago-Otero, éd. José María Soto Rábanos, t. I, Madrid, CSIC, 1998, p. 65-97.

Sanz Serrano, Rosa María, « La excomunion como sanción política en el reino visigodo de Toledo », in Los Visigodos : historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid-Tolède-Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 275-288.

Sassier, Yves, Royauté et idéologie au Moyen Âge : Bas-Empire, monde franc, France (ive-xiie siècle), Paris, A. Colin, 2002.

Sassier, Yves, « Auctoritas pontificum et potestas regia : faut-il tenir pour négligeable l’influence de la doctrine gélasienne aux temps carolingiens ? », in Le pouvoir au Moyen Âge. Idéologies, Pratiques, Représentations, éd. Claude Carozzi, Huguette Taviani-Carozzi, Aix-en-Provence, Publications de l’Université de Provence, 2005, p. 213-236.

Saxer, Victor, « Autonomie africaine et primauté romaine de Tertulline à Augustin », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 172-217.

Schaeferdiek, Knut, Die Kirche in den Reichen der Westgoten und Suewen bis zur Errichtung der westgotischen katholischen Staatskirche, Berlin, De Gruyter, 1967.

Schapiro, Meyer, « From Mozarabic to Romanesque at Silos », Art Bulletin, 21, 1939, p. 313-374 (2e éd. in Romanesque Art. Selected Papers, New York, 1977, p. 28-101).

Schatz, Klaus, La primauté du pape : son histoire des origines à nos jours, Paris, Cerf, 1992 (trad. de Der papstliche Primat : seine Geschichte von den Ursprungen bis zur Gegenwart, Würzburg, Echter, 1990).

634

Scheppens, F., « Pour l’histoire du symbole Quicumque », Revue d’Histoire Ecclésiastique, 23, 1936, p. 548-559.

Schieffer, Rudolf, « Gregor VII. Ein Versuch über die historische Größe », Historisches Jahrbuch, 97, 1978, p. 87-107.

Schieffer, Rudolf, « Der Papst als Patriarch von Rom », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 433-452.

Schmale, Franz-Josef, « Synoden Papst Alexanders II. (1061-1073) : Anzahl, Termine, Entscheidungen », Annuarium historiae conciliorum, 11, 1979, p. 307-338.

Schmidt, Hans-Joachim, « Espace et conscience de l’espace dans l’historiographie médiévale allemande », in Les tendances actuelles de l’histoire du Moyen Âge en France et en Allemagne, éd. Jean-Claude Schmitt, Otto Gerahrd Oexle, Paris, 2002, p. 511-536.

Schmidt, Tilmann, Alexander II. (1061-73) und die römische Reformgruppe seiner Zeit, Stuttgart, A. Hiersemann, « Päpste und Papsttum » (11), 1977.

Schmitz, Philibert, OSB, Histoire de l’ordre de Saint-Benoît, 6 vol. ; Maredsous, 1942-1949.

Schneider, Herbert, « Priester bei der Prüfung : ein westgotischer ordo in susceptione presbitorum in süditalienischer Überlieferung », in Rituel, Text and Law : Studies in Medieval Canon Law and Liturgy presented to Roger E. Reynolds, éd. Kathleen G. Cushing, Richard F. Gyug, Ashgate, « Church, Faith and Culture in the Medieval West », 2004, p. 22-39.

Schramm, Percy E., « Sacerdotium und Regnum im Austausch ihrer Vorrechte : imitatio imperii und imitatio sacerdotii. Eine geschichtliche Beleuchtung des Dictatus papae Gregors VII. », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. I, Rome, 1947, p. 403-457 (2e éd. augm. in Percy E. Schramm, Kaiser, Könige und Päpste. Gesammelte Aufsätze zur Geschichte des Mittelalters, Band IV-1, Stuttgart, 1970, p. 57-140).

Segl, Peter, Königtum und Klosterreform in Spanien. Untersuchungen über die Cluniacenserklöster in Kastilien-Leon vom Beginn des 11. bis zur Mitte des 12. Jahrhunderts, Kallmünz, M. Lassleben, 1974.

Segl, Peter, « Die Cluniacenser in Spanien – mit besonderer berücksichtung ihrer Activitäten im Bistum León von der Mitte des 11. bis zur Mitte des 12. Jahrhunderts », in Die Cluniazenser in ihrem politisch-sozialen Umfeld, éd. Giles Constable, Gert Melville, Jörg Oberste, Münster, Lit Verlag, « Vita regularis » (7), 1998, p. 537-558.

Séjourné, Paul, Le dernier Père de l’Église. Saint Isidore de Séville. Son Rôle dans l’Histoire du Droit Canonique, Paris, Beauchesne, 1929.

Séjourné, Paul, « Saint Isidore et la liturgie wisigothique », in Miscellanea Isidoriana, Rome, 1936, p. 221-251.

Sénac, Philippe, La frontière et les hommes (viiie-xiie siècles) : le peuplement musulman au nord de l’Èbre et les débuts de la reconquête aragonaise, Paris, Maisonneuve et Larose, 2000.

Seppelt, Franz Xaver, Geschichte der Päpste von den Anfängen bis zur Mitte des zwanzigssten Jahrhunderts, München, Kösel-Verlag, 1954-1957, 4 vol. (1re éd., 1931-1936).

Sepulveda González, María de los Angeles, « Sobre las miniaturas del Beato de Fernando I », in España entre el Mediterraneo y el Atlantico : Actas del XXIII Congreso Internacional de Historia del Arte (Grenade, 1973), t. I, Grenade, Universidad de Granada, 1976, p. 477-487.

Serrano, Luciano, OSB, El obispado de Burgos y Castilla primitiva desde el siglo V al XIII, 2 vol., Madrid, 1935.

635

Shailor, Barbara A., « The Scriptorium of San Sahagún : a Period of Transition », in Santiago, Saint-Denis and Saint-Peter. The Reception of the Roman Liturgy in León-Castile in 1080, éd. Bernard F. Reilly, New York, 1985, p. 41-61.

Shailor, Barbara A., « El Beato de Osma : Estudio paleográfico y codicológico », in El Beato de Osma, t. II : Estudios, Valencia, Vicent García Editores, 1992, p. 35-57.

Silva Tarouca, C., « Nuovi studi sulle antiche lettere dei Papi », Gregorianum 12, 1931, p. 1-56, 349-425 et 547-598 (Rome, 1932²).

Silva y Verastegui, Soledad de, Iconografía del Reino de Pamplona-Nájera, Pampelune, Logroño, 1984.

Silva y Verastegui, Soledad de, « La más antigua iconografía medieval de los reyes visigodos », in Los Visigodos : historia y civilización : Actas de la Semana Internacional de Estudios Visigóticos (Madrid-Tolède-Alcalá de Henares, 1985), Universidad de Murcia, « Antigüedad y cristianismo » (3), 1986, p. 537-558.

Silva y Verastegui, Soledad de, « L’illustration des manuscrits de la Collection Canonique Hispana », Cahiers de civilisation médiévale, 32, 1989, p. 247-261.

Silva y Verastegui, Soledad de, « Los monasterios riojanos y el arte de la miniatura en el Alto Medioevo », in III Semana de Estudios Medievales (Nájera, 1992), Logroño, Instituto de Estudios Riojanos, 1993, p. 213-231.

Simek, Rudolf, « Mappae mundi », Archiv der Geschichte der Naturwissenschaften, 22-23-24, 1988, p. 1061-1091.

Sjoerd van Koningsveld, Pieter, « La literatura cristiano-árabe de la España medieval y le significado de la transmisión textual en árabe de la Collectio Conciliorum », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 695-710.

Smith, Damian J., « Sancho Ramírez and the Roman Rite », in Unity and Diversity in the Church, « Studies in Church History » (32), 1996, p. 95-105.

Smyth, Matthieu, La liturgie oubliée. La prière eucharistique en Gaule antique et dans l’Occident non romain, Paris, Cerf, « Patrimoines Christianisme », 2003.

Solages, Bruno de, La théologie de la guerre juste, genèse et orientation, Paris, 1946.

Soto Rabanos, José María, « Introducción del rito romano en los reinos de España : argumentos del papa Gregorio VII », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. XIV-2, La Riforma Gregoriana e l’Europa : Congresso internazionale (Salerne, 1985), Rome, 1991 p. 161-174.

Sotomayor, Manuel, La Iglesia en la España romana y visigoda (I-VIII siglos), Madrid, « Historia de la Iglesia en España (éd. Ricardo García Villoslada) » (1), 1979.

Southern, Richard William, L’Église et la société dans l’occident médiéval, Paris, Flammarion, 1987 (trad. de Western Society and the Church in the middle ages, Harmondsworth, Penguin books, 1972).

Stickler, Alfons M., Historia Juris Canonici Latini, t. I : Historia Fontium, Rome, 1950 (1974²).

Stiernon, Daniel, « Interprétations, résistances et oppositions en Orient », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 661-706.

Stocking, Rachel L., Bishops, Councils, and Consensus in the Visigothic Kingdom, 589-633, Ann Arbor, University of Michigan Press, « History, Languages, and Cultures of the Spanish and Portuguese Worlds », 2000.

636

Stoclet, Alain, « Les établissements francs à Rome au viiie siècle », in Haut Moyen Âge : culture, éducation et société. Études offertes à Pierre Riché, éd. Michel Sot, Nanterre, 1990, p. 231-247.

Straw, Carol, « Much Ado about Nothing : Gregory the Great’s Apology to the Istrians », in The Crisis of the Oikoumene : The Three Chapters and the Failed Quest for Unity in the Sixth-Century Mediterranean, éd. Celia Chazelle, Catherine Cubitt, Turnhout, Brepols, 2007, p. 121-160.

Stroheker, Karl Fr., « Das Spanische Westgotenreich und Byzanz », Bonner Jahrbücher, 163, 1963, p. 252-274.

Stroheker, Karl Fr., « Leowigild », in Germanentum und Spätantike, Zurich, 1965, p. 134-191.

Suntrup, Aloys, Studien zur politischen Theologie im frühmittelalterlichen Okzident. Die Aussage konziliarer Texte des gallischen und iberischen Raumes, Aschendorff, « Spanische Forschungen der Görresgesellschaft » (36), 2001.

Szabó-Bechstein, Brigitte, Libertas Ecclesiae. Ein Schlüsselbegriff des Investiturstreits und seine Vorgeschichte 4.-11. Jahrhundert, in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. XII, Rome, 1985.

Szöverfly, Joseph, « The Legends of St Peter in Medieval Latin Hymns », Traditio, 10, 1954, p. 275-322.

Teillet, Suzanne, Des Goths à la nation gothique : les origines de l’idée de nation en Occident du ve au viie siècle, Paris, Les Belles Lettres, 1984.

Teillet, Suzanne, « La déposition de Wamba. Un coup d’État au viie siècle », in De Tertullien aux mozarabes : Mélanges offerts à Jacques Fontaine, t. II : Antiquité tardive et christianisme ancien (vie-ixe siècles), Paris, Institut d’Études Augustiniennes, 1992, p. 99-113.

Tejero Tejero, Eloy, « Los “Excerpta” de la Hispana. Originalidad de su sistemática », in La norma en el derecho canónico : Actas del III Congresso internacional de derecho canónico (Pampelune, 1976), t. I, Pampelune, 1979, p. 143-161.

Tellenbach, Gerd, Libertas, Kirche und Weltordnung im Zeitalter des Investiturstreites, Stuttgart, 1936 (trad. angl. R.F. Bennett, Church, State and Christian Society at the Time of the Investiture Contest, Oxford, 1939).

Tellenbach, Gerd, « “Gregorianische Reform”. Kritische Besinnungen », in Reich und Kirche vor dem Investiturstreit, Sigmaringen, 1985, p. 99-113.

Tessore, Dag, Gregorio VII. Il monaco, l’uomo politico, il santo, Città Nuova, 2003.

Thacker, Alan, « In Search of Saints : the English Church and the cult of Roman Apostles and Martyrs in the Seventh and Eighth Centuries », in Early Medieval Rome and the Christian West. Essays in Honour of Donald A. Bullough, éd. Julia M.H. Smith, Leyde, Brill, 2000, p. 247-277.

Thacker, Alan, « Loca Sanctorum : The Significance of Place in the Study of the Saints », in Local Saints and Local Churches in the Early Medieval West, éd. Alan Thacker, Richard Sharpe, Oxford University Press, 2002, p. 1-43.

The art of medieval Spain, a.d. 500-1200, New York, The Metropolitan Museum of Art, 1993.

Thompson, Edward Arthur, « The conversion of the Visigoths to catholicism », Nottingham Mediaeval Studies, 4, 1960, p. 4-35.

Thompson, Edward Arthur, The Goths in Spain, Oxford, Clarendon Press, 1969.

Tierney, Brian, Origins of papal infallibility : 1150-1350 : a study on the concepts of infallibility, sovereignty and tradition in the Middle Ages, Leyde, Brill, « Studies in the history of Christian thought » (6), 1988² (1972).

637

Torredonjimeno. Tresor, monarquia i litúrgia : Exposició (Barcelone-Cordoue-Madrid-Jaén, 2003-2005), Barcelone, 2003.

Toubert, Pierre, Les structures du Latium médiéval. Le Latium méridional et la Sabine de la fin du ixe siecle à la fin du xiie siècle, 2 vol., Rome-Paris, École Française de Rome-E. de Boccard, 1973.

Toubert, Pierre, « Église et État au xie siècle : la signification du moment grégorien pour la genèse de l’État moderne », in État et Église dans la genèse de l’État moderne, Madrid, Casa de Velázquez, 1986, p. 9-22.

Toubert, Pierre, « La doctrine gélasienne des deux pouvoirs. Propositions en vue d’une révision », in Studi in onore di Giosuè Musca, Bari, 2000, p. 519-540 (2e éd. in Pierre Toubert, L’Europe dans sa première croissance, Paris, Fayard, 2004, p. 385-417).

Tuilier, André, « Le sens de l’adjectif “œcuménique” dans la tradition patristique et dans la tradition byzantine », Nouvelle Revue Théologique, 86, 1964, p. 260-271 (2e éd. Studia Patristica, 7, 1966, p. 413-424).

Tuilier, André, « Grégoire le Grand et le titre de patriarche œcuménique », in Grégoire le Grand : Colloque de Chantilly (1982), éd. Jacques Fontaine, Robert Gillet, Stan [sic] Pellistrandi, Paris, CNRS, 1986, p. 69-82.

Turza, Javier García, Las glosas del códice albeldense : edición y estudio, Logroño, Fundación San Millán de la Cogolla, 2003.

Ubieto Arteta, Antonio, « La introducción del rito romano en Aragon y Navarra », HS, 1, 1948, p. 299-324.

Ubieto Arteta, Antonio, Historia de Aragón. Literatura medieval, t. I, Saragosse, Anubar, 1983.

Ubieto Arteta, Antonio, Listas episcopales medievales, 2 vol., Saragosse, 1989.

Ubric Rabaneda, Purificación, La Iglesia en la Hispania del siglo V, Grenade, Universidad de Granada, 2004.

Udina, Frederic, Udina, Antoni, « Consideracions a l’entorn del nucli originari dels “Usatici Barchinonae” », in La formació i l’expansió del feudalisme català, Gérone, 1985, p. 87-104.

Ulmann, Walter, Medieval papalism : the political theories of the medieval canonists, Londres, Methuen, 1949.

Ulmann, Walter, The growth of the papal government in the middle ages, Londres, Methuen, 1970 (1re éd., 1955).

Ulmann, Walter, « Romanus Pontifex indubitanter efficitur sanctus : Dictatus papae 23 in Retrospect and Prospect », Studi Gregoriani per la storia di Gregorio VII, 6, 1959-1961, p. 229-264.

Ulmann, Walter, The medieval papacy, Londres, Aquin Press, 1960.

Ulmann, Walter, A History of Political Thought. The Middle Ages, Harmondsworth, Penguin Books, 1965.

Ulmann, Walter, « The papacy as an institution of government in the Middle Ages », in Studies in Church History (Londres), 2, 1965, p. 78-101 (2e éd. in Walter Ulmann, The papacy and political ideas in the Middle Ages, Londres, Variorum Reprints, 1976).

Ulmann, Walter, The Individual and Society in the Middle Ages, Londres, Methuen, 1967.

Ulmann, Walter, « The medieval papal court as an international tribunal », Virginia Journal of International Law (Charlottesville), 11, 1971, p. 356-371 (2e éd. in Walter Ulmann, The papacy and political ideas in the Middle Ages, Londres, Variorum Reprints, 1976).

Ulmann, Walter, A short history of the papacy in the middle ages, Londres, Methuen, 1972.

638

Valcárcel, Vitalino, « La vita Adelelmi del monje Rodulfo », in San Lesmes en su tiempo, éd. S. López Santidrián, Burgos, Facultad de Teología del Norte de España, 1997, p. 107-124.

Valcárcel, Vitalino, « La Vita Emiliani de Braulio de Zaragoza : el autor, la cronología y los motivos para su redacción », Helmantica, 48, 1997, p. 375-407.

Vallejo Girvés, Margarita, « Bizancio ante la conversión de los visigodos : los obispos Jenaro y Esteban », in Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 477-483.

Vallejo Girvés, Margarita, Bizancio y la España Tardoantigua, s. V-VIII. Un capítulo de historia mediterránea, Alcalá de Henares, 1993.

Vallejo Girvés, Margarita, « The Treaties between Justinian and Athanagild and the Legality of the Byzantine Possessions on the Iberian Peninsula », Byzantion, 66, 1996, p. 208-218.

Vallejo Girvés, Margarita, « Commentiolus, Magister Militum Spaniae missus a Mauricio Augusto contra hostes barbaros. The Byzantine Perspective of the Visigothic Conversion to Catholicism », Romanobarbarica, 14, 1996-1997, p. 289-306.

Vallejo Girvés, Margarita, « Desencuentros entre el emperador Justiniano y las iglesias hispanas », in V Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispànica (Carthagène, 1998), Barcelone, 2000, p. 573-583.

Vallejo Girvés, Margarita, « Los exilios de católicos y arrianos bajo Leovigildo y Recaredo », HS, 55, 2003, p. 35-48.

Vallejo Girvés, Margarita, « El exilio bizantino : Hispania y el Mediterráneo occidental (siglos VI-VII) », in Bizancio y la Península Ibérica. De la Antigüedad Tardía a la Edad Moderna, éd. Inmaculada Pérez Martín, Pedro Bádenas de la Peña, [Madrid], CSIC, « Nueva Roma » (24), 2004, p. 117-154.

Valls Taberner, Ferran, Los Usatges de Barcelona, Barcelone, Promociones Publicaciones Universitarias de Barcelona, 1984.

Valori, Aldo, Gregorio Magno, Turin, 1955.

Valverde Castro, María R., « Simbología del poder en la monarquía visigoda », Studia Historica : Historia Antigua, 9, 1991, p. 139-148.

Valverde Castro, María R., Ideología, simbolismo y ejercicio del poder real en la monarquía visigoda : un proceso de cambio, Universidad de Salamanca, 2000.

Van de Kerckhove, Martinien, « La notion de juridiction chez les décrétistes et les premiers décrétalistes (1140-1250) », Études Franciscaines, 49, 1937, p. 420-455.

Van Esbroeck, Michel, « Primauté, Patriarcats, Catholicossats, Autocéphalies en Orient », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 493-522.

Van Laarhoven, Jan, « “Christianitas” et réforme grégorienne », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. VI, Rome, 1959-1961, p. 1-98.

Vauchez, André, « La Rose et le réséda : Georges Duby historien du Christianisme médiéval », in Georges Duby. L’écriture de l’histoire, éd. Claudie Duhamel-Amado, Guy Lobrichon, Bruxelles, De Boeck Université, « Bibliothèque du Moyen Âge » (6), 1995, p. 455-465.

Vázquez de Parga, Luis, San Hermenegildo ante las fuentes históricas, Madrid, Real Academia de la Historia, 1973.

Vázquez de Parga, « Un mapa desconocido de la serie de los « Beatos », in Actas del Simposio para el estudio de los códices del Comentario al Apocalypsis de Beato de Liébana, préf. Manuel C. Díaz y Díaz, t. I, Madrid, Joyas Bibliográficas, 1978, p. 271-278.

639

Vázquez de Parga, « Beatus de Liébana et “Los Beatos” », in Los Beatos : exposition (Bruxelles, Europalia 1985), Bruxelles, 1985, p. 3-8.

Vega, Angel Custodio, « Una herejia judaizante », La Ciudad de Dios, 153, 1941, p. 57-100.

Vega, Angel Custodio, « El primado romano en la Iglesia española desde sus orígenes hasta el siglo VII », Revista Española de Teología, 2, 1942, p. 63-99.

Vega, Angel Custodio, « El primado Romano y la Iglesia española en los siete primeros siglos », La Ciudad de Dios, 154, 1942, p. 23-56, 237-248, 501-524, et 155, 1943, p. 69-103.

Vega, Angel Custodio, « La venida de San Pablo a España y los varones apostólicos », BRAH, 154, 1964, p. 7-78.

Verdon, Jean, « Une source de la Reconquête chrétienne en Espagne : la Chronique de Saint-Maixent », in Mélanges offerts à René Crozet, Poitiers, Société d’Études Médiévales, 1966, p. 273-282.

Vezin, Jean, « Un calendrier franco-hispanique de la fin du xie siècle (Madrid, Acad. Hist., 18, fols. 6-11v) », Bibliothèque de l’École des Chartes, 121, 1963, p. 5-25.

Vezin, Jean, « Notes sur le Sacramentaire limousin de la Bibliothèque de l’Académie d’Histoire de Madrid », in Miscelánea en memoria de Dom Mario Férotin, Madrid-Barcelone, CSIC, 1965-1966, p. 173-192.

Vezin, Jean, « Manuscrit présentant des traces de l’activité en Gaule de Théodulfe d’Orléans, Claude de Turin, Agobart de Lyon et Prudence de Troyes », in Coloquio sobre circulación de códices y escritos entre Europa y la Península en los Siglos VIII-XIII, Santiago de Compostela, 1988, p. 157-171.

Vezin, Jean, « El códice British Library add. 30849 y la introducción de la carolina en España », in Silos. Un milenio : Actas del Congreso Internacional sobre la Abadía de Santo Domingo de Silos, t. II : Historia, Universidad de Burgos-Abadía de Silos, « Studia Silensia » (26), 2003, p. 211-222.

Vilella Masana, Josep, Relaciones exteriores de la Península Ibérica durante la Baja Romanidad (300-711) : Prosopografía, Barcelone, Publicacions Universitat de Barcelona, 1987.

Vilella Masana, Josep, « Gregorio Magno e Hispania », in Gregorio Magno e il suo tempo, Roma, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (33), 1991, p. 167-186.

Vilella Masana, Josep, « Les voyages et les correspondances à caractère religieux entre l’Hispanie et l’extérieur selon la prosopographie chrétienne (300-589) », in Internationaler Kongress für Christliche Archäologie, Bonn, 1991.

Vilella Masana, Josep, « Hispania durante la época del III Concilio de Toledo según Gregorio Magno », in El Concilio III de Toledo : XIV Centenario (589-1989), Tolède, Arzobispado de Toledo, 1991, p. 485-496.

Vilella Masana, Josep, « Advocati et Patroni. Los santos y la coexistencia de romanos y bárbaros en Hispania (siglos V-VI), in III Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispánica, Barcelone, 1992.

Vilella Masana, Josep, « La correspondencia entre los obispos hispanos y el Papado durante el siglo V », in Cristianesimo e specificità regionali nel Mediterraneo latino (s. IV-VI) : XXII Incontro di studiosi dell’antichità cristiana (1993), Rome, Institutum Patristicum Augustinianum, « Studia Ephemeridis Augustinianum » (46), 1994, p. 457-481.

Villey, Michel, La croisade : essai sur la formation d’une théorie juridique, Paris, J. Vrin, 1942

Viñayo González, Antonio, San Isidoro de León, panteón de reyes. Albores románicos : arquitectura, escultura, pintura, León, Edilesa, 1995.

640

Violante, Cinzio, « La réforme ecclésiastique du xie siècle : une synthèse progressive d’idées et de structures opposées », Le Moyen Âge. Revue d’histoire et de philologie, 97-3/4, 1991, p. 355-365.

Violante Branco, Maria João, « St. Martin of Braga, the Sueves and Gallaecia », in The Visigoths. Studies in Culture and Society, Alberto Ferreiro dir., Leyde-Boston-Cologne, Brill, « The Medieval Mediterranean » (20), 1999, p. 63-97.

Vizuete Mendoza, J., « La reforma gregoriana en Castilla a través de las disposiciones conciliares, Estudios sobre Alfonso VI y la Reconquista de Toledo », in Actas del II Congreso Internacional de Estudios Mozárabes, t. I, Tolède, Instituto de Estudios visigóticos-mozárabes, 1989.

Vivancos Gómez, Miguel C., OSB, « El oficio litúrgico de santo Domingo de Silos », in Silos. Un milenio : Actas del Congreso Internacional sobre la Abadía de Santo Domingo de Silos, t. I : Espiritualidad, Universidad de Burgos-Abadía de Silos, « Studia Silensia » (25), 2003, p. 81-88.

Vivancos Gómez, Miguel C., « Circulación de manuscritos en la Edad Media : el caso de San Millán y Silos », in Il monachesimo tra eredità e aperture : Atti del simposio « Testi e temi nella tradizione del monachesimo cristiano » per il 50e anniversario dell’Istituto Monastico di Sant’Anselmo (Rome, 2002), éd. Maciej Bielawski, Daniël Hombergen, Rome, Pontificio Ateneo S. Anselmo, « Studia Anselmiana » (140), « Analecta monastica » (8), 2004, p. 785-802.

Vivancos Gómez, Miguel C., OSB et Elorza, Juan Carlos, El scriptorium silense y los orígenes de la lengua castellana, Valladolid, 1995.

Vives, José, « La Vita Torquati et comitum », Analecta Sacra Tarraconensia, 20, 1947, p. 223-230.

Vives, José, « Las actas de los Varones Apostólicos », in Miscellanea liturgica in honorem L. Cuniberti Mohlberg, t. I, Rome, 1948, p. 34-45.

Vives, José, « La dedicación de la iglesia de Santa María de Mérida », Analecta Sacra Tarraconensia, 22, 1949, p. 67-73.

Vives, José, « Tradición y leyenda en la hagiografía hispánica », HS, 17, 1964, p. 495-508.

Vives, José, « Inscripciones cristianas de León anteriores al siglo XIII », Archivos Leoneses, 20, 1966, p. 139-54.

Vives, José et Fábrega, Ángel, « Calendarios hispánicos anteriores al siglo XII », HS, 2, 1949, p. 119-146.

Vives, José et Fábrega, « Calendarios hispánicos anteriores al siglo XIII », HS, 2, 1949, p. 339-380.

Vives, José et Fábrega, « Calendarios hispánicos anteriores al siglo XIII », HS, 3, 1950, p. 145-161.

Vogel, Cyrille, « Les échanges liturgiques entre Rome et les pays francs jusqu’à l’époque de Charlemagne », in Le chiese nei regni dell’Europa occidentale e i loro rapporti con Roma sino all’800, t. I, Spolète, Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo, « Settimane di studio del Centro italiano di studi sull’Alto Medioevo » (7-1), 1960, p. 185-295.

Vogel, Cyrille, Les « Libri Paenitentiales », Turnhout, Brepols, « Typologie des sources du Moyen Âge occidental » (27), 1978.

Vogel, Cyrille, Medieval Liturgy. An Introduction to the Sources, trad. rev. William G. Storey, Neils K. Rasmussen, Washington D.C., Pastoral Press, 1986.

Von Den Brincken, Anna-Dorothee, Kartographische Quellen. Welt-, See- und Regionalkarten, Turnhout, Brepols, « Typologie des sources du Moyen Âge occidental » (51), 1988.

641

Vones, Ludwig, Die « Historia Compostellana » und die Kirchenpolitik des Nordwestspanischen Raumes (1070-1130), Cologne-Vienne, Böhlau Verlag, 1980.

Vones, Ludwig, « La sustitución de la liturgia hispana por el rito romano en los reinos de la Península Ibérica », in Hispania Vetus. Manuscritos litúrgico-musicales de los orígenes visigóticos a la transición francorromana (siglos IX-XII), Bilbao, Fundación BBVA, 2007, p. 43-59.

Voosen, élie, Papauté et pouvoir civil à l’époque de Grégoire VII, Gembloux, J. Duculot, 1927.

Walker, Rose, Views of Transition. Liturgy and Illumination in Medieval Spain, Londres-Toronto, The British Library-University of Toronto Press, « The British Library Studies in Medieval Culture », 1998.

Wasselynck, René, « Les Moralia in Job dans les ouvrages de morale du haut Moyen Âge latin », Recherches de théologie ancienne et médiévale, 31, 1964, p. 5-31.

Whitehill, Walter Mill, « The manuscripts of Santo Domingo de Silos : A la recherche du temps perdu », in Homenaje a Fray Justo Pérez de Urbel, OSB, t. I, Abadía de Silos, « Studia Silensia » (3), 1976, p. 271-303.

Williams, John W., Manuscrits espagnols du Haut Moyen-Âge, Paris, Éd. du Chêne, 1977.

Williams, John W., « Le Commentaire Illustré – Planches », in Los Beatos : exposition (Bruxelles, Europalia 1985), Bruxelles, 1985, p. 19-97

Williams, John W., « Cluny and Spain », Gesta, 27, 1988, p. 93-101.

Williams, John W., « Introducción », in El Beato de Osma, t. II : Estudios, Valencia, Vicent García Editores, 1992, p. 15-33.

Williams, John W., « León and the Beginnings of Spanish Romanesque », in The art of medieval Spain, a.d. 500-1200, New York, The Metropolitan Museum of Art, 1993, p. 167-173.

Williams, John W., The illustrated Beatus : a corpus of the illustrations of the Commentary on the Apocalypse, Londres, Harvey Miller, t. I : Introduction ; t. II, The Ninth and Tenth Centuries, 1994 ; t. III, The Tenth and Eleventh Centuries, 1998 ; et t. IV, The Eleventh and Twelfth Centuries, 2002.

Williams, John W., « Isidore, Orose and the Beatus Map », Imago Mundi, 49, 1997, p. 7-32.

Williams, John W., « León : the Iconography of the Capital », in Culture of Power : Lordship, Status and Process in Twelfth-Century Europe, éd. Thomas N. Bisson, Philadelphie, University of Pennsylvania Press, 1995, p. 231-258 (trad. esp. « La iconografía de la capital », in El Reino de León en la Alta Edad Media, 9, León, Centro de Estudios et Investigación San Isidoro, « Fuentes y Estudios de Historia Leonesa » (65), 1997, p. 11-37).

Williams, John W., « Meyer Schapiro in Silos : Pursuing an Iconography of Style », Art Bulletin, 85-3, 2003, p. 442-468.

Williams, John W., Shailor, Barbara et García Lobo, Vicente, El Beato de San Miguel de Escalada : manuscrito 644 de la Pierpont Morgan Library de Nueva York, Madrid, Casariego, 1991 (trad. angl. A Spanish Apocalypse : The Morgan Beatus Manuscript, New York, George Braziller, 1991).

Wilmart, André, « Le commentaire sur le prophète Nahum attribué à Julien de Tolède », Bulletin de littérature ecclésiastique de Toulouse, 7-8, 1922, p. 253-279.

Wolfram, Herwig, Histoire des Goths, Paris, Aubier, 1990².

Wood, Jamie, « Heretical Catholics and catholic heretics : Isidore of Seville and the Religious History of the Goths », in From Orosius to the Historia Silense. Four Essays on the Late Antique and Early Medieval Historiography of the Iberian Peninsula, éd. David Hook, University of Bristol, « Hispanic, Portuguese, and Latin American Monographs », 2005, p. 17-50.

642

Woodward, David, « Reality, symbolism, time and space in medieval world maps », Annals of the Association of American Geographers, 75-4, 1985, p. 510-521.

Woodward, David, « Medieval mappaemundi », in Cartography in Prehistoric, Ancient, and Medieval Europe and the Mediterranean, éd. John Brian Harley, David Woodward, Chicago-Londres, University of Chicago Press, « The History of Cartography » (1), 1987, p. 286-370.

Yarza Luaces, Joaquín, « Las miniaturas de la Biblia de Burgos », Archivo Español de Arte, 62, 1969, p. 185-203.

Yarza Luaces, Joaquín, « Las miniaturas del Antifonario de León », Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología, 62, 1976, p. 181-205.

Yarza Luaces, Joaquín, « La Miniatura Románica en España. Estado de la Cuestión », Anuario del Departamento de Historia y Teoría del Arte (Universidad Autónoma de Madrid), 2, 1990, p. 9-25.

Zapke, Susana, El antifonario de San Juan de la Peña (siglos X-XI). Estudio litúrgico-musical del rito hispano, Saragosse, Institución « Fernando el Católico », 1995.

Zapke, Susana, « Sistemas de notación en la Península Ibérica : de las notaciones hispanas a la notación aquitana (siglos IX-XII) », in Hispania Vetus. Manuscritos litúrgico-musicales de los orígenes visigóticos a la transición francorromana (siglos IX-XII), éd. Susana Zapke, Bilbao, Fundación BBVA, 2007, p. 189-243.

Zapke, Susana, éd., Hispania Vetus. Manuscritos litúrgico-musicales de los orígenes visigóticos a la transición francorromana (siglos IX-XII), éd. Susana Zapke, Bilbao, Fundación BBVA, 2007.

Zerbi, Piero, « Il termine “Fidelitas” nelle lettere di Gregorio VII », in Studi Gregoriani per la storia della « libertas Ecclesiae », t. III, Rome, 1948, p. 129-148.

Zeumer, Karl, « Geschichte der westgothischen Gesetzgebung, 1 », Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde, 23, 1898, p. 419-516 (trad. esp par C. Clavería, Historia de la legislación visigoda, Barcelone, 1944).

Ziegler, Aloysius K., Church and State in Visigothic Spain, Washington, The Catholic University of America, 1930.

Ziegler, Aloysius K., « “Antistes totius orbis” » (Recensión de la obra de Américo Castro La realidad histórica de España), Compostellanum, 3, 1958, p. 351-360.

Zimmermann, Harald, « Der bischof von Rom im saeculum obscurum », in Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio : Symposium (Rome, 1989), éd. Michele Maccarrone, Cité du Vatican, 1991, p. 643-660.

Zimmermann, Harald, « Die Beziehungen Roms zu Frankreich im saeculum obscurum », in L’Église de France et la papauté (xe-xiiie siècle) : Actes du XXVIe colloque historique franco-allemand (1990), éd. Rolf Grosse, Bonn, Bouvier, 1993, p. 33-47.

Zimmermann, Michel, « Conscience gothique et affirmation nationale dans la genèse de la Catalogne (ixe-xie siècles) », in L’Europe héritière de l’Espagne wisigothique : Colloque international du C.N.R.S. (Paris, 1990), éd. Jacques Fontaine, Christine Pellistrandi, Madrid, La Casa de Velázquez, 1992, p. 51-67.

Zimmermann, Michel, « Le rôle de la frontière dans la formation de la Catalogne (ixe-xiie siècle) », in Las sociedades de frontera en la España medieval (Aragon en la Edad Media) : II Seminario de Historia Medieval, Universidad de Zaragoza, 1993, p. 7-29.

Zimmermann, Michel, « Les sacres des rois wisigoths », in Clovis. Histoire et mémoire : Colloque international, (Reims, 1996), éd. Michel Rouche, t. I : Le baptême de Clovis, son écho à travers l’histoire, Paris, Presses de l’Université Paris-Sorbonne, 1997, p. 9-28.

643

Zimmermann, Michel, « Les actes de consécration d’églises. Construction d’un espace et d’un temps chrétiens dans la Catalogne médiévale (ixe-xiie siècle) », in À la recherche de légitimités chrétiennes. Représentations de l’espace et du temps dans l’Espagne médiévale (ixe-xiie siècle), éd. Patrick Henriet, Lyon, ENS éditions-Casa de Velázquez, « Annexes des Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques médiévales » (15), 2003, p. 29-52.

Zimmermann, Michel, Écrire et lire en Catalogne (ixe-xiie siècle), 2 vol., Madrid, Casa de Velázquez, 2003.

Zumthor, Paul, La mesure du monde. Représentation de l’espace au Moyen Âge, Paris, Seuil, 1993.