Sources
- Publication type: Book chapter
- Book: L’Occident au regret de Jérusalem (1187-fin du xive siècle)
- Pages: 883 to 908
- Collection: Cultural History, n° 15
Sources
Abréviations
MGH |
Monumenta Germaniæ Historica, Hannovre-Munich, 1819- |
PL |
Patrologiae cursus completus, series latina, Paris, 1844-1865. |
RHC |
Recueil des Historiens des Croisades, Paris, 1844-1906. |
RHGF |
Recueil des Historiens des Gaules et de la France, Paris, 1738-1904. |
RIS |
Rerum Italicarum Scriptores, Milan-Città di Castello-Bologne, 1723-1975. |
RS |
Rolls Series, Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, Londres, 1858-1896. |
Sources historiographiques
Chroniques, annales
et tables chronologiques universelles ou générales
Sources manuscrites
Benvenuto Rambaldi, Cronica a principio mundi usque ad adventum Christi, Milan, Bibl. Ambrosiana, ms. Ambros. B 24 inf.
Continuations de la chronique de Brut, Oxford, Bodl. Libr., ms. Rawlinson D. 329.
Domenico di Bandino, Fons memorabilium, Florence, Bibl. Laur., ms. Ashb. 1279.
Paulin de Venise, Compendium, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 1960, f. 1-12v.
884Paulin de Venise, Satirica historia, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 1960, f. 49-264.
Richard de Poitiers, Chronicon, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. Ottob. lat. 481.
Sources imprimées
Albéric de Trois-Fontaines, Chronicon, MGH SS 23, p. 631-950.
Alberto Milioli, Cronica Imperatorum, MGH SS 31, p. 580-667.
Alberto Milioli, Liber de temporibus, MGH SS 31, p. 572-579.
Andrea Dandolo, Chronica, RIS 12.1, p. 1-327.
Andrea Dandolo, Chronica brevis, RIS 12.1, p. 329-373.
Benvenuto Rambaldi, Liber augustalis, éd. de Venise, 1501 (transcription ligne sur alim.dfll.univr.it/).
Bernard Gui, Flores chronicorum, RHGF 21, p. 690-734.
Chronicon universale anonymi Laudunensis, éd. Alexander Cartellieri & Wolf Stechele, Leipzig-Paris, 1909.
Flores historiarum, éd. Henry Luards, Londres, Eyre & Spotteiswoode, 1890.
Francesco Pipino, Chronicon, RIS 9, p. 587-752.
Goffredo da Bussero, Cronaca, éd. Leonida Grazioli, « Cronaca di Goffredo da Bussero », Archivio storico lombardo, 33, 1906, p. 227-245.
Martin d’Opava, Chronicon pontificum et imperatorum, MGH SS 22, p. 377-482.
Matthieu Paris, Chronica majora, éd. Henry Luard, Londres, Longman, 1872-1883.
Otton de Saint-Blaise, Chronica, MGH SS rer. Germ. 47.
Pierre le Mangeur, Historia scholastica, PL 198, c. 1049-1644.
Pietro Cantinelli, Chronicon, éd. Francesco Torraca, Città di Castello, Lapo, 1902.
Ptolémée de Lucques, Annales, MGH SS rer. Germ. n. s. 8, p. 1-242.
Ptolémée de Lucques, Historia ecclesiastica nova, MGH SS 39.
Raoul de Diceto, Ymagines historiarum, dans William Stubbs (éd.), Radulfi de Diceto decani Lundoniensis opera historica, t. I & II, Londres, Longman, 1876.
Ranulf Higden, Polychronicon, éd. Churchill Babington & Joseph Lumby, Londres, Longman, 1857-1866.
Robert d’Auxerre, Chronicon, MGH SS 26, p. 219-276.
Roger de Wendover, Chronica sive Flores historiarum, éd. Henry Coxe, Londres, English Historical Society, 1841.
Salimbene de Adam, Cronica, éd. Giuseppe Scalia, Turnhout, Brepols, 1998-1999.
Sicard de Crémone, Cronica, MGH SS 31, p. 22-188.
885Vincent de Beauvais, Speculum historiale, éd. de Douai, 1624 (transcription en ligne par l’atelier Vincent de Beauvais sur atilf.atilf.fr/bichard ; consulté le 30 juillet 2019).
Chroniques régionales
et locales relatives à l’Occident
Source manuscrite
Chronique des rois et des îles de Man, Londres, British Libr., Cotton Julius A VII.
Sources imprimées
Annales Aquenses, MGH SS 16, p. 684-687.
Annales Catalaunenses, MGH SS 16, p. 488-490.
Annales Ceccanenses, MGH SS 19, p. 275-302.
Annales Colonienses maximi, MGH SS, 17, p. 729-847.
Annales Cremonenses, MGH SS 31, p. 1-21.
Annales de Terre sainte, éd. Reinhold Röhricht & Gaston Raynaud, Archives de l’Orient latin, 2/1884, p. 427-461.
Annales Marbacenses, MGH SS rer. Germ. 9.
Annales Mediolanenses, RIS 16, c. 641-840.
Annales monasterii de Burton, dans Henry Luard (éd.), Annales monastici, Londres, Longman, 1864, t. I, p. 181-500.
Annales prioratus de Dunstaplia, éd. Henry Luard, Londres, Longman, 1866.
Annales Sancti Jacobi Leodiensis, MGH SS 16, p. 632-683.
Annales Sanctæ Trinitatis Veronenses, MGH SS 19, p. 2-6.
Annales Veronenses antiqui, dans Carlo Cipolla, « Annales Veronenses antiqui pubblicati da un manoscritto sarzanese del secolo XIII », Bullettino dell’ Istituto Storico Italiano, 29, 1908, p. 24-80.
Arnold de Lübeck, Chronica Slavorum, MGH SS rer. Germ. 14.
Bernardo Marango, Annales Pisani, RIS 6.2.
Boncompagno da Signa, Liber de obsidione Ancone, éd. Paolo Garbini, Rome, Viella, 1999.
Burchard d’Ursperg, Chronicon, MGH, SS rer. Germ. 16.
Caffaro, Annali Genovesi di Caffaro e de’suoi continuatori da MXCIX al MCCXCIII, éd. Luigi Belgrano, Gênes, Istituto storico italiano, 1901.
Chronica Danorum, éd. Árni Magnússon, Leipzig, Gleditsch, 1695.
Chronica regia Coloniensis, MGH SS rer. Germ. 18
Chronicon Estense, RIS 15.3.
Chronicon Montis sereni, MGH SS 23, p. 130-226.
886Chronique de Brut, éd. Julia Marvin, The Oldest Anglo-Norman Prose Brut Chronicle, Woodbridge, Boydell, 2006.
Chronique de Saint-Denis, RHGF 20, p. 654-751.
Chronique des quatre premiers Valois (1327-1393), éd. Siméon Luce, Paris, Renouard, 1862.
Chronique normande du xive siècle, éd. Auguste & Emile Molinier, Paris, Renouard, 1882.
The Constinuation of the Chronicle of Gervase of Canterbury to 1327, éd. William Stubbs, Londres, Longman, 1879-1880.
Continuationes chronicae Sigeberti Gemblacensis, MGH SS 6, p. 405-441.
Continuationes chronici Martini Oppaviensis, MGH, SS 24, p. 251-265.
Continuationes Weintgartenses chronicorum Hugonis et Honorii, MGH SS 21, p. 473-480.
Cuvelier, Chronique de Bertrand du Guesclin, éd. Ernest Charrière, Paris, Firmin-Didot, 1839.
Enguerran de Monstrelet, Chronique, éd. Louis Douët-d’Arcq, Paris, Renouard, 1847-1861.
Gervais de Canterbury, Chronica, éd. William Stubbs, The Historical Works of Gervase of Canterbury, Londres, Longman, 1879.
Gesta episcoporum Halberstadensium, MGH SS 23, p. 73-123.
Gesta Florentinorum, MGH SS rer. Germ. n. s. 8, p. 243-277.
Gesta regis Henrici Secundi Benediciti Abbatis, éd. William Stubbs, Londres, Longman, 1867.
Gesta Treverorum, MGH SS 24, p. 368-488.
Giovanni Villani, Cronica, éd. Francesco Dragomanni, Florence, Coen, 1844.
Giovanni & Matteo Villani, Nuova Cronica, éd. Giuseppe Porta, Parme, Guanda, 1990-1991.
Giraud le Cambrien, Itinerarium Kambriæ et Descriptio Kambriæ, éd. James Dimock, Londres, Longman, 1868.
Grandes chroniques de France, éd. Paulin Paris, Paris, Techener, 1837.
Guillaume de Nangis, Chronique latine de Guillaume de Nangis de 1113 à 1300 : avec les continuations de cette chronique de 1300 à 1368, éd. Hercule Géraut, Paris, Renouard, 1843.
Historiae Mettensis, MGH SS 24, p. 489-549.
Jacques de Vitry, Historia occidentalis, éd. John Hinnebusch, Fribourg, University Press, 1972.
Jacques de Voragine, Chronica, éd. Giovanni Monleone, Jacopo da Varagine e la sua Cronaca di Genova dalle origini al MCCXCVII, Rome, Tipografia del Senato, 1941.
Jean de Fordun, Scotichronicon, éd. Walter Goodall, Édimbourg, 1759.
887Jean de Mussis, Chronicon Placentinum, RIS XVI, c. 511-519.
Jean Froissart, Chroniques, éd. Siméon Luce, Paris, Renouard, 1869.
Lambert le Petit, Annales, MGH, Scriptores SS 16, p. 645-650.
Liber pontificalis. Texte, introduction et commentaire, éd. Louis Duchesne, Paris, de Boccard, 1886.
Matthieu Paris, Historia Anglorum, sive Historia minor, éd. Frederic Madden, Londres, Longmans-Green, 1866-1869.
Pierre de Langtoft, Chronicle in French Verse, éd. Thomas Wright, Londres, Longman, 1866-1868.
Raoul de Coggeshall, Chronicon anglicanum, éd. Joseph Stevenson, Londres, Longman, 1875.
Reineri annales, MGH SS 16, p. 651-680.
Richard de Saint-Germain, Chronicon, RIS 7.2.
Roger de Howden, Chronica, éd. William Stubbs, Londres, Longman, 1868-1871.
Saba Malaspina, Rerum Sicularum libri, éd. Giuseppe Del Re, Naples, 1868.
William de Newburgh, Historia rerum Anglicarum, éd. Richard Howlett, Chronicles of the Reigns of Stephen, Henry II and Richard I, t. 1-2, Londres, Longman, 1884-1889.
Chroniques, histoires et biographies relatives à l’Orient,
aux croisades ou aux croisés
Sources manuscrites
De decem captionibus Hierusalem, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Reg. lat. 658, f. 91v-92v.
De la progenie des Soldans, Oxford, Bodl. Libr., ms. Bodl. 761, f. 195v-200v.
Sources imprimées
Pseudo-Ambroise, L’Estoire de la guerre sainte, éd. Catherine Croizy-Naquet, Paris, Champion, 2014.
Aymar le Moine, De expugnata Accone liber tetrastichus, éd. Paul Riant, Lyon, Perrin, 1866.
Brevis regni Ierosolymitani historia, MGH SS 18, 49-55.
Chronicon Terræ Sanctæ seu libellus de expugnatione, éd. Hans Prutz, Gdansk, 1876.
La Chronique de la Terre sainte, dans Gaston Raynaud (éd.), Les Gestes des Chiprois, Genève, Fick, 1887, p. 1-25.
Chronique d’Ernoul et de Bernard le Trésorier, éd. Louis de Mas-Latrie, Paris, Renouard, 1871.
888La Continuation de Guillaume de Tyr (1184-1192), éd. Margaret Morgan, Paris, Geuthner, 1982.
Continuation de Guillaume de Tyr de 1229 à 1261, dite du manuscrit de Rothelin, RHC, Historiens occidentaux, t. II, p. 483-639.
Devastatio Constantinopolitana, éd. Alfred Andrea, « The Devastatio Constantinopolitana. A Special Perspective on the Fourth Crusade : An Analysis, New Edition and Translation », Historical Reflections, 19, 1993, p. 109-149.
L’Estoire de Eracles empereur et la conqueste de la terre d’outremer, RHC, Historiens occidentaux, t. I & t. II.
De excidio regni et regibus Ierusalem, dans Benvenuto di San Giorgio (éd.), Cronica del Monferrato, Turin, Forni, 1780, p. 49-53.
Excidii Aconis gestarum collectio, éd. Robert Huygens, Turnhout, Brepols, 2004.
De expugnatione Terræ Sanctæ per Saladinum libellus, dans Raoul de Coggeshall, Chronicon anglicanum, éd. Joseph Stevenson, Londres, Longman, 1875, p. 209-263.
Exuviae sacrae Constantinopolitanae, éd. Paul Riant, Paris, CTHS, 2004 [1877-1878].
Geoffroy de Beaulieu, Vita et sancta conservatio piae memoriae Ludovici quondam regis Francorum, RHGF 20, p. 1-26.
Geoffroy de Villehardouin, La conquête de Constantinople, éd. Edmond Faral, Paris, 1938-1939.
Gesta Federici imperatoris, MGH SS 18, p. 378-381.
Guillaume de Chartres, De vita et actibus regis Francorum Ludovici, RHGF 20, p. 27-41.
Guillaume de Machaut, La Prise d’Alexandrie, éd. Sophie Hardy, Édition critique de La Prise d’Alexandrie de Guillaume de Machaut, thèse de doctorat, Orléans, 2011.
Guillaume de Nangis, Gesta sancti Ludovici et Vie de Saint Louis, RHGF 20, p. 309-461.
Guillaume de Tyr, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum, éd. Robert Huygens, Turnhout, Brepols, 1986.
Guillaume le Breton, Historia de vita et gestis Philippi Augusti regis, RHGF 17, p. 62-116.
Guillaume le Breton, Philippide, éd. Henri-François Delaborde, Œuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, historiens de Philippe-Auguste, t. II, Paris, Renouard, 1882.
Gunther de Pairis, Historia Constantinopolitana, éd. Alfred Andrea, The Capture of Constantinople, Philadelphie, University of Pennsylvania Press, 1997.
Historia de expeditione Friderici Imperatoris, MGH SS rer. Germ. n. s. 5, p. 1-115.
889Historia peregrinorum, MGH SS rer. Germ. n. s. 5, p. 116-172.
Historia regum Hierusalem Latinorum ad deplorationem perditionis Terræ Sanctæ accomodata, éd. Charles Kohler, « Histoire anonyme des rois de Jérusalem (1099-1187) composée peut-être à la fin du xiie siècle », Revue de l’Orient latin, 5, 1897, p. 211-292.
Itinerarium peregrinorum et Gesta regis Ricardi, éd. William Stubbs, Londres, Longman, 1864.
Jacques de Vitry, Historia orientalis, éd. Jean Donnadieu, Turnhout, Brepols, 2008.
Jean de Joinville, Vie de saint Louis, éd. Jacques Monfrin, Paris, Dunod, 1995.
Jean le Meingre, Le livre des fais du bon messire Jehan le Maingre, dit Bouciquaut, mareschal de France et gouverneur de Jennes, éd. Denis Lalande, Genève, Droz, 1985.
Narratio itineris ad Terram Sanctam, MGH SS rer. Germ. n. s. 5, p. 179-196.
Narratio qualiter imperator Federicus reaquisivit regnum sibi rebellatum quando accessit ad aquirendum Jerusalem et sepulcrum Cristi, éd. Fulvio Delle Donne, Città e monarchia nel regno svevo di Sicilia, Salerne, Carlon, 1998, p. 93-111.
Philippe de Mézières, Vita sancti Petri Thomae, éd. Joachim Smet, The life of saint Peter Thomas by Philippe de Mézières, Rome, Institut carmélite, 1954.
Olivier de Paderborn, Historia Damiatina, éd. Hermann Hoogeweg, Die Schriften des kölner Domscholasters, späteren Bischofs von Paderborn und Kardinal-Bischofs von S. Sabina Oliverus, Tübingen, Litterarischer Verein, 1894, p. 159-280.
Philippe de Novare, Mémoires, 1218-1243, éd. Charles Kohler, Paris, Champion, 1913.
Philippe de Novare, Guerra di Federico II in Oriente (1223-1242), éd. Silvio Melani, Naples, Ligori, 1994.
De profectione Danorum in Hierosolymam, dans Martin Gertz (éd.), Sciptores minores historiae Danicae medii ævi, Copenhague, Jorgensen, 1918-1920, t. II.
Richard de Devizes, Chronicon de rebus gestis Ricardi Primi, éd. Joseph Stevenson, Londres, Longman, 1838.
Rigord, Gesta Philippi Augusti, RHGF 17, p. 1-61.
Robert de Clari, La Conquête de Constantinople, éd. Philippe Lauer, Paris, Chamption, 1924.
Pseudo-Templier de Tyr, Chronique, éd. Laura Minervini, Cronaca del Templare di Tiro (1243-1314). La caduta degli Stati Crociati nel raconto di un testimone oculare, Naples, Liguori, 2000.
De terra Iherosolymitana, éd. Alfred Andrea & Paul Rachlin, « Holy Wars, Holy Relics, Holy Theft. The anonymous of Soissons’ De terra Iherosolymitana. An Analysis, Edition and Translation », Historical Reflections, 18, 1992, p. 147-175.
890Littérature de croisade
Prédication et lettres de croisade ou de croisés
Célestin III, Epistolae et privilegia, PL 206, c. 867-1248.
Grégoire VIII, Epistolae et privilegia, PL 202, c. 1537-1565.
Humbert de Romans, De predicatione sancte crucis, éd. de Nuremberg, 1495 ; transcription par Kurt Villads Jensen disponible en ligne (jggj.dk/saracenos.htm).
Innocent III, Opera omnia, PL 214-217.
Innocent IV, Les Registres d’Innocent IV publiés ou analysés d’après les manuscrits originaux du Vatican et de la Bibliothèque nationale, éd. Elie Berger, Paris, Thorin, 1884-1911.
Jacques de Vitry, Lettres, éd. Robert Huygens, Leyde, Brill, 1960.
Jacques de Vitry, Lettres de la cinquième croisade, éd. Robert Huygens, Turnhout, Brepols, 1998.
Jean d’Abbeville, Sermo ad crucesignatos, éd. Penny Cole, The Preaching of the Crusades to the Holy Land, 1095-1270, Cambridge, The Medieval Academy of America, 1991, p. 222-226.
Ordinacio de predicacione S. Crucis in Anglia, dans Reinhold Röhricht (éd.), Quinti Belli Sacri Scriptores Minores, Genève, Fick, 1879, p. 1-26.
Pierre de Blois, Exhortatio ad eos qui nec accipiunt nec praedicant crucem, PL 207, c. 529-534.
Pierre de la Vigne, Petri de Vineis, judicis aulici et cancellarii Friderici II. imp., epistolarum, édition de Bâle, 1740.
Regesta regni Hierosolymitani, éd. Reinhol Rörhicht, Innsbruck, Wagner, 1893-1904, complété par le projet « Revised Regesta Regni Hierosolymitani Database » mis en place par Jonathan Riley-Smith (http://crusades-regesta.com/ ; consulté le 30 juillet 2019).
Riccoldo da Monte Croce, Epistolae, éd. Reinhold Rörhicht, « Lettres de Riccoldo de Monte Croce sur la prise d’Acre (1291) », Archives de l’Orient latin, 2, 1884, p. 258-296.
Traités de reconquête ou de réflexion sur la croisade
Bruno d’Olomouc, Relatio Episcopi Olmucensis in Alemannia ad Papam super deliberandis in concilio, dans Konstantin Höfler (éd.), Analecten zur Geschichte Deutschlands und Italiens, Munich, Weiss, 1846, p. 18-28.
891Charles II d’Anjou, Conseil, éd. Gheorghe Bratianu, « Le Conseil du Roi Charles », Revue historique du sud-est européen, 19, 1942, p. 323-360.
Devise des chemins de Babylone, dans Jacques Paviot (éd.), Projets de croisade, Paris, AIBL, 2008, p. 199-220.
Directorium ad passagium faciendum, RHC, Documents arméniens, t. II, p. 367-517.
Fidence de Padoue, Liber recuperationis Terre Sancte, dans ibid., p. 53-170.
Foulques de Villaret et alii, Coment la Terre sainte puet estre recouvree par les Crestiens, dans ibid., p. 221-234.
Foulques de Villaret, Informatio et instructio super faciendo generali passagio pro recuperatione Terre Sancte, dans ibid., p. 189-198.
Galvano da Levanto, Liber sancti passagii christicolarum contra Saracenos pro recuperatione Terræ Sanctæ, éd. Charles Kohler, « Traité de recouvrement de la Terre Sainte adressé vers l’an 1295 à Philippe le Bel par Galvano de Levanto, médecin génois », Revue de l’Orient latin, 6, 1898, p. 343-434.
Gilbert de Tournai, Collectio de scandalis Ecclesiae, nova editio, éd. Autbert Stroick, Florence, Collegio S. Bonnaventura, 1931.
Guido da Vigevano, Texaurus regis Franciae acquisitionis Terre sancte de ultra mare, éd. Giustina Ostuni, Le macchine del re. Il Texaurus Regis Francie di Guido da Vigevano, Vigevano, Diakronia, 1993.
Guillaume Adam, De modo Sarracenos extirpandi, RHC, Documents arméniens, t. II, p. 521-555.
Guillaume de Nogaret, Quae sunt advertenda pro passagio ultramarino et que sunt petenda a papa pro persecutione negocii, éd. Edgard Boutaric, « Notices et extraits des documents inédits relatifs à l’histoire de France sous Philippe le Bel », Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale, 20, 1862, p. 199-205.
Guillaume de Tripoli, De statu Saracenorum, éd. Peter Engels, Wurtzbourg, Echter, 1992.
Guillaume Durand le Jeune, Informatio brevis super hiis que viderentur ex nunc fore providenda quantum ad passagium, divina favente gracia, faciendum, éd. Gottfried Dürrholder, Die Kreuzzugspolitik unter Papst Johann XXII, 1316-1334, Strasbourg, Heitz, 1913, p. 104-110.
Guillaume le Maire, Avis soumis aux pères du concile de Vienne, éd. Célestin Port, Le Livre de Guillaume le Maire, Paris, Imprimerie nationale, 1874, p. 287-304.
Henri d’Albano, Tractatus de peregrinante civitate Dei, PL 204, col. 357-358.
Henri II de Chypre et alii, Informatio, dans J. Paviot (éd.), Projets de croisade…, éd. citée, p. 281-292.
Hugues de Liège, Peregrinarius, éd. Franz Unterkircher & Paul Schmidt, Leyde, Brill, 1991.
892Humbert de Romans, Opus tripartitum, dans Edward Brown (éd.), Fasciculus rerum expetendarum et fugiendam, Londres, 1690, t. II, p. 185-229.
Jacques de Molay, Conseil sur le saint passage, dans J. Paviot (éd.), Projets de croisade…, éd. citée, p. 183-188.
Marino Sanudo Torcello, Liber secretorum fidelium crucis, dans Jacques Bongars (éd.), Gesta Dei per Francos, t. II, Hanovre, 1611, p. 1-281.
Memoria Terre Sancte, dans J. Paviot (éd.), Projets de croisade…, éd. citée, p. 235-280.
Philippe de Mézières, Une Epistre lamentable et consolatoire adressée en 1397 à Philippe le Hardi, duc de Bourgogne, sur la défaite de Nicopolis (1396), éd. Philippe Contamine & Jacques Paviot, Paris, Société de l’Histoire de France, 2008.
Philippe de Mézières, Letter to King Richard II : A Plea made in 1395 for Peace between England and France, éd. George Coopland, Liverpool, Liverpool University Press, 1975.
Philippe de Mézières, Nova religio Passionis, éd. Aziz Atiya, The Crusade of Nicopolis, Londres, Methuen, 1934, p. 136-138.
Pierre de Blois, De Hierosolymitana peregrinatione acceleranda, dans John Giles (éd.), Petri Blesensis Bathoniensis archidiaconi opera omnia, t. II, Oxford, Parker, 1847, p. iv-xxi.
Pierre Dubois, Oppinio cujusdam suadentis regi Francie ut regnum Jerosolimitanum et Cipri acquireret pro altero filiorum suorum ac de invasione regni Egipti et de dispositione bonorum ordinis Templariorum, dans Étienne Baluze & Guillaume Mollat (éd.), Vitae paparum Avenionensium, Paris, Letouzey, 1921, t. III, p. 154-162.
Pierre Dubois, Pro facto Terre Sancte, éd. Edgard Boutaric, « Notices et extraits des documents inédits relatifs à l’histoire de France sous Philippe le Bel », Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothène nationale, 20, 1862, p. 186-189.
Pierre Dubois, De recuperatione Terre Sancte. Dalla « Respublica Christiana » ai primi nazionalismi e alla politica antimediterranea, éd. Angelo Diotti, Florence, Olschki, 1977.
Pierre Dubois, Summaria brevis et compendiosa doctrina felicis expedicionis et abreviacionis guerrarum ac litium regni Francorum, éd. Hellmut Kämpf, Leipzig, Teubner, 1936.
Radulfus Niger, De re militari et triplici via peregrinationis Ierosolimitanae, éd. Ludwig Schmugge, Berlin-New York, De Gruyter, 1977.
Raymond Lulle, De acquisitione Terræ Sanctæ, éd. Eugène Kamar, « Un Projet de Raymond Lulle : De acquisitione Terræ Sanctæ. Introduction et édition critique du texte », Studia orientalia Christiana collectanea, 6, 1961, p. 1-131.
893Raymond Lulle, Liber de fine (De expugnatione Terræ sanctæ), éd. Alois Madre, Raymundi Lulli Opera latina, t. IX, Turnhout, Brepols, 1981, p. 233-291.
Raymond Lulle, Liber de passagio, dans id., Opera latina, éd. Blanca Garí & Fernando Domínguez Reboiras, Turnhout, Brepols, 2003, p. 255-354.
Raymond Lulle, Petitio pro conversione infidelium, et Petitio Raymundi in concilio generali ad adquirendam Terram Sanctam, éd. Hélène Wieruszowski, « Ramon Lull et l’idée de la Cité de Dieu : Quelques nouveaux écrits sur la croisade », Estudis franciscans, 47, 1935, p. 100-109.
Raymond Lulle, Pro recuperatione Terre Sancte. Petitio Raymondi pro conversione infidelium ad Bonifacium VIII, éd. Aziz Atiya, The Crusade in the Later Middle Ages, Londres, Methuen, 1938, p. 487-489.
Roger de Stanegrave, L’Escarboucle d’armes de la conquête précieuse de la Terre sainte de promission, dans J. Paviot (éd.), Projets de croisade…, éd. citée, p. 293-389.
Via ad Terram Sanctam, dans ibid., p. 171-182.
Matière poétique : chansons, épopées et poèmes
relatifs à la croisade ou aux croisés
Austorc d’Aurillac, Ai Dieus ! per qu’as fâcha tan gran maleza, éd. Alfred Jeanroy, « Le troubadour Austorc d’Aurillac et son sirventès sur la septième croisade », Romanische Forschungen, 23, 1907, p. 81-87.
¡Ay Jherusalem!, éd. Maria Pescador del Hoyo, « Tres nuevos poemas medievales », Nueva Revista de Filología Hispánica, 14, nº 3/4, 1960, p. 242-250.
Baudouin de Sebourc, éd. Robert Cook & Larry Crist, Paris, Société des anciens textes français, 2002.
Bertran Carbonel, Les poésies de Bertran Carbonel, éd. Michael Routlege, Birmingham, AIEO, 2000.
Carmina Burana, éd. Johann Schmeller, Stuttgart, Literarischer Verein, 1847.
Les chansons allemandes de croisade en moyen haut-allemand, éd. Maurice Colleville, Paris, Didier, 1936.
Chansons de croisade, éd. Pierre Aubry & Joseph Bédier, Paris, Champion, 1909.
Christine de Pisan, Ditié de Jehanne d’Arc, éd. Angus Kennedy & Kenneth Varty, Oxford, Society for the study of medieval language and literature, 1977.
Conon de Béthune, Les chansons de Conon de Béthune, éd. Axel Wallensköld, Paris, Champion, 1921.
A Critical Edition of the Estoires d’Outremer et de la naissance Salehadin, éd. Margaret Jubb, Londres, Westfield College, 1990.
Eustache Deschamps, Œuvre complètes, éd. Auguste Queux de Saint-Hilaire & Gaston Raynaud, Paris, Didot, 1878-1903.
894La fille du comte de Ponthieu, conte en prose, éd. Clovis Brunel, Paris, Champion, 1923.
Giraut de Bornelh, The Cansos and Sirventes of the Troubadour Giraut de Borneil : Critical Edition, éd. Ruth Sharman, Cambridge, Cambridge University Press, 1989.
La Gran conquista de ultramar, éd. Pascual de Gayangos, Madrid, Rivadeneyra, 1858.
Huon de Saint-Quentin, Complainte de Jérusalem contre Rome et Jérusalem se plaint dans Arié Serper (éd.), Huon de Saint-Quentin, poète satirique et lyrique. Étude historique et édition de textes, Madrid, Porrua Turanzas, 1983, p. 80-107.
Kreuzzugsdichtung, éd. Ulrich Müller, Tübingen, M. Niemeyer, 1979.
Minnesinger, éd. Friedrich von der Hagen, Leipzig, Barth, 1838.
Occurunt hodie menti fletu Jheremie, éd. Paulin Paris, « Un poème latin contemporain sur Saladin », Revue de l’Orient latin, 1, 1893, p. 433-444.
The Old French Crusade Cycle, éd. Emmanuel Mickel & Jan Nelson, Tuscaloosa-Londres, University of Alabama Press, 1977-1999.
Le Pas Saladin, éd. Frank Lodeman, Le Pas Saladin : an Old French Poem of the Third Crusade, thèse de doctorat, Baltimore, Cornell University, 1897.
Raymond Lulle, Poemas, éd. Ricardo da Costa & Tatyana Nunes Lemos, Rio de Janeiro, 2009.
Recit d’un ménestrel de Reims, éd. Natalis de Wailly, Paris, Société de l’histoire de France, 1876.
Ricaut Bonomel, Ir’e dolors s’es e mon cor assiza, éd. Giulio Bertoni, « Nuove rime provenzali tratte dal codice Càmpori », Studi romanzi, 2, 1904, p. 63-95.
Rutebeuf, Œuvres complètes, éd. Michel Zink, Paris, Bordas, 1989.
Saladin. Suite et fin du deuxième cycle de la croisade, éd. Larry Crist, Genève, Droz, 1972.
Thibaut de Champagne, Les chansons de Thibaut de Champagne, roi de Navarre, éd. Axel Wallensköld, Paris, Champion, 1925.
I trovatori e la crociata contro gli Albigesi, éd. Francesco Zambon, Milan, Carocci, 1999.
895Littérature de voyage et géographie
du monde et de l’Orient
Sources cartographiques :
cartes et diagrammes géographiques
Sources manuscrites inédites
Cambridge, Corpus Christi College, ms. 21, f. 9.
Cambridge, Corpus Christi College, ms. 503, f. 130v.
Charleville-Mézières, Bibl. mun., ms. 267, f. 393.
Florence, Bibl. Laur., ms. Plut. 45.2, f. 5.
Florence, Bibl. naz. centr., ms. Pal. Panciatichiano 75, f. 51v.
Florence, Bibl. Ricc., ms. Ricc. 1774, f. 94v et 105v.
Leyde, Bibl. universitaire, ms. BPL 193, f. 1.
Londres, British Libr., ms. Egerton 1500 f. 49.
Londres, British Libr., ms. Harley 658, f. 37.
Milan, Bibl. Ambr., ms. C. 198 inf., f. 103v.
Oxford, Bodl. Libr., ms. Auct. D. 5. 14, f. 2.
Oxford, Bodl. Libr., ms. Bodl. 527, f. 189.
Oxford, Bodl. Libr., ms. Canon. class. lat. 257, f. 29v.
Oxford, Bodl. Libr., ms. Lyell 71 f. 24v.
Paris, Bibl. nat., ms. lat. 8352, f. 100v.
Paris, Bibl. nat., ms. 8865, f. 45.
Reims, Bibl. Mun., ms. 1321, f. 12.
Rome, Bibl. Casanatense, ms. 1083 f. 5v et 22v.
Saint-Omer, Bibl. mun., ms. 97, f. 1.
Saint-Omer, Bibl. mun., ms. 98, f. 1.
Saint-Omer, Bibl. mun., ms. 201, f. 1.
Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Reg. lat. 548, f. 138v-139 et 142v.
Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Urb. lat. 752, f. 23v.
Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 1960, f. 264v.
Vienne, Österreiche Nationalbibliothek, ms. Vindob. 160, f. 100.
896Éditions et répertoires
Destombes, Marcel, Mappemondes A.D. 1200-1550 : Catalogue préparé para la Commission des cartes anciennes de l’Union géographique internationale, Amsterdam, N. Israel, 1964.
Harley, John & Woodward, David (dir.), The History of Cartography, vol. 1, Cartography in Prehistoric, Ancient, and Medieval Europe and the Mediterranean, Chicago-Londres, The University of Chicago Press, 1987.
Harvey, Paul, Medieval Maps, Londres, British Library, 1991.
Harvey, Paul, Medieval Maps of the Holy Land, Londres, British Library, 2012.
Miller, Konrad, Mappaemundi : die ältesten Weltkarten, Stuttgart, Roth, 1895-1898.
Röhricht, Reinhold, « Karten und Pläne zur Palästinakunde aus dem 7.-16. Jahrhunderts », Zeitschrift des deutschen Palästina-Vereins, 14, 1891, p. 8-11, 87-92, 136-141 ; 15, 1892, p. 34-39, 185-188 ; 18, 1895, p. 173-182.
Röhricht, Reinhold, « Marino Sanudo sen. als Kartograph Palästinas », Zeitschrift des deutschen Palästina-Vereins, 21, 1898, p. 84-126.
Descriptions du monde et notices générales
Sources manuscrites
Gregorio Dati, La Sfera, Florence, Bibl. Ricc., ms. Ricc. 1774.
Libellus de divisione Terrarum, Florence, Bibl. Riccardiana, ms. Ricc. 688, f. 51v-93.
Notitia provinciarum (Provincial romain), Oxford, Bodl. Libr., ms. Canon Misc 220, f. 1-9v ; ms. Rawlins A 273, f. 84v-87v ; Paris, Bibl. nat., ms. fr. 12201, f. 65-66 ; Rome, Bibl. Casanatense, ms. 1090, f. 133-134.
Paulin de Venise, De mappa mundi, Florence, Bibl. Naz. cent., ms. Magliab. XXIII, 122, f. 164-171 ; Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 1960, f. 13-21.
Sources imprimées
El libre del conoscimineto de todos los reinos. The book of knowledge of all kingdoms, éd. & trad. Nancy Marino, Tempe, Arizona Center for Medieval and Renaissance Studies, 1999.
Expositio mappe mundi, éd. Patrick Gautier Dalché, « Décrire le monde et situer les lieux au xiie siècle. L’Expositio mappe mundi et la généalogie de la mappemonde de Hereford », Mélanges de l’École française de Rome, Moyen Âge, 113-1, 2001, p. 343-409.
897Gervais de Tilbury, Otia imperialia : Recreation for an Emperor, éd. Shelagh Banks & James Binns, Oxford, Clarendon, 2002.
Gossuin de Metz, L’Image du monde de maître Gossouin, éd. Olivier Prior, Lausanne, Imprimeries réunies, 1913.
Jean de Mandeville, Le Livre des merveilles du monde, éd. Christiane Deluz, Paris, CNRS, 2000.
Marco Polo, La Description du monde, éd. Pierre-Yves Badel, Paris, LGF, 1998.
Pierre d’Ailly, Ymago Mundi de Pierre d’Ailly : texte latin et traduction française des quatres traités cosmographiques de Pierre d’Ailly et des notes marginales de Christophe Colomb, éd. Edmond Buron, Paris, Maisonneuve, 1930.
L’Ymagine del mondo (Firenze, Bibl. naz., cod. palat. 703), éd. Francesco Chiovaro, Naples, Loffredo, 1997.
Descriptions de l’Orient
et de la Terre sainte ou de Jérusalem
Sources manuscrites
Descriptio sanctorum locorum Ierusalem, Oxford, Bodl. Libr., ms. Bodl. 57 ; ms. Bodl. 750, f. 119-120.
Itinerarium ad sanctam civitatem Christi, Avignon, Bibl. mun., ms. 400.
Des lieu de Iherusalem, Oxford, Bodl. Libr., ms. Bodl. 761, f. 198-199.
De nationibus religiosorum sancti sepulcri, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 5255, f. 139v.
Hec sunt nationes religiosorum que sunt intus in sancto sepulcro, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. Lat. 5255, f. 139v.
Le perdonance di terra sancta, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 5255, f. 130v-137v.
Peregrinationes terre sancte, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Vat. lat. 5255, f. 120-130.
Peregrinationes terre sancte Ierusalem, Oxford, Bodl. Libr., ms. Rawlins. A 273, f. 87v-89.
þe Pilgrimagis of þe holy lond, Oxford, Bodl. Libr., ms. Laud. Misc. 622, f. 64.
Ralph d’Icklingham, Loca peregrinationis terre sancte, Oxford, Bodl. Libr., ms. Rawlins. C. 958, f. 1-15v.
Sytus et descriptio terre ierosolimitane, Oxford, Bodl. Libr., ms. Canon Misc 220, f. 23-26.
898Sources antérieures à 1187
Abélard d’Ascoli, Descriptio Terræ Sanctæ, dans Sabino de Sandoli (éd.), Itineraria Hierosolymitana crucesignatorum, Jérusalem, Presses franciscaines, 1978-1985, t. II, p. 43-50.
Anonyme I, Descriptio sanctorum locorum, dans Titus Tobler (éd.), Theoderici libellus de locis sanctis, Saint-Gallen-Paris, Huber, 1865, p. 113-118.
Anonyme II, Descriptio Terræ Sanctæ, dans ibid., p. 118-128.
Anonyme V, Tractatus de locis sanctis, éd. Whilelm Neumann, Österreich Vierteljahrschrift für katholische Theologie, 5, 1866, p. 221-257.
Anonyme VI (pseudo-Bède), De descriptione eiusdem Terræ Sanctæ, éd. Whilelm Neumann, Österreich Vierteljahrschrift für katholische Theologie, 5, 1866, p. 221-257.
Anonyme VII, Descriptio Terræ Sanctæ, dans Titus Tobler (éd.), Descriptiones Terræ Sanctæ ex saeculo VIII, IX, XII et XV, Leipzig, Hinrichs, 1874, p. 100-107.
Anonyme VIII, Peregrinatio, dans ibid., p. 193-196.
Anonyme de Plaisance, Itinerarium, dans Paul Geyer (dir.), Itineraria et alia geographica, Turnhout, Brepols, 1965, p. 128-174.
Arculf & Adamnan, De locis sanctis, dans ibid., p. 177-234.
Bède le vénérable, Liber de locis sanctis, dans ibid., p. 247-280.
Bernard le Moine, Itinerarium, dans Auguste Molinier & Titus Tobler (éd.), Itinera Hierosolymitana et descriptiones Terræ Sanctæ bellis sacris anteriora, Genève, Fick, 1879, p. 307-320.
Breviarus de Hierosolyma, dans P. Geyer (dir.), Itineraria et alia geographica…, éd. citée, p. 107-112.
Égérie, Journal de voyage, éd. & trad. Pierre Maraval, Paris, Cerf, 1982
L’Estat de la citez de Iherusalem, dans Henri Michelant & Gaston Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem et descriptions de la Terre sainte rédigés en français aux xie, xiie et xiiie siècles, Osnabrück, Genève-Paris, Fick, 1882, p. 21-28.
Jacynthe, Decriptio Terræ Sanctæ, éd. Julio Campos, « Otro texto de latín medieval hispano. El presbítero Iachintus », Helmantica, 8, 1957, p. 77-89.
Jean de Wurtzbourg, Descriptio Terræ Sanctæ, dans Robert Huygens (éd.), Peregrinatio tres, Turnhout, Brepols, 1994, p. 79-141.
De locis et statu sancte terre ierosolimitane, éd. Benjamin Kedar, « The Tractatus de locis et statu sancte terre ierosolimitane », The Crusades and their sources. Essays presented to Bernard Hamilton, éd. John France & William Zajac (éd.), Aldershot, Ashgate, 1998, p. 111-133.
Pèlerin de Bordeaux, Itinerarium, dans P. Geyer (éd.), Itineraria et alia geographica…, éd. citée, p. 1-26.
Pierre le Diacre, De locis sanctis, dans Georg Röwekamp (éd.), Itinerarium, Fribourg, Herder, 1995, p. 310-359.
899Qualiter sita est Ierusalem, dans A. Molinier & T. Tobler (éd.), Itinera Hierosolymitana…, éd. citée, p. 345-350.
Rorgo Fretellus, Descriptio de Locis sanctis, éd. Pierre Boeren, Rorgo Fretellus de Nazareth et sa description de la Terre sainte. Histoire et édition du texte, Amsterdam, North-Holland Publ., 1978.
Saewulf, Peregrinatio, dans R. Huygens (éd.), Peregrinatio tres…, éd. citée, p. 35-77.
De situ urbis Ierusalem, dans S. de Sandoli (éd.), Itineraria Hierosolymitana crucesignatorum…, éd. citée, t. II, p. 73-118.
Théodéric, Peregriatio, dans R. Huygens (éd.), Peregrinatio tres…, éd. citée, p. 143-197.
Theodosius, De situ Terræ Sanctæ, dans P. Geyer (dir.), Itineraria et alia geographica…, éd. citée, p. 114-125.
Willibald, Hodoeporicon ad Terram Sanctam, dans T. Tobler (éd.), Descriptiones Terræ Sanctæ…, éd. citée, p. 1-55.
Sources postérieures à 1187
Albert de Stade, Itinerarium Terræ Sanctæ, dans Girolamo Golubovich (éd.), Biblioteca bio-bibliograpfica della Terra Santa, Florence, Collegio S. Bonnaventura, 1906-1927, t. I, p. 181-185.
Anonyme III, Haec est via ad Terram Sanctam, dans T. Tobler (éd.), Theoderici libellus de locis sanctis…, éd. citée, p. 128-134.
Anonyme IV, Descriptio Terræ Sanctæ, dans ibid., p. 134-140.
Anonyme IX, De via eundi de Iope in Ierusalem, éd. Wihelm Neumann, Tübinger Theologische Quartalschrift, 56, 1874, p. 534-539.
Anonyme X, Si quis voluerit ire ab Acon, dans G. Golubovich (éd.), Bibl. bio-bibliograpfica della Terra Santa…, t. I, p. 408-410.
Antonin de Crémone, Itinerarium ad sepulchrum Domini, éd. Reinhold Röhricht, « Atonius de Cremona Itinerarium ad Sepulchrum Domini (1327, 1330) », Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 13, 1890, p. 153-174.
Burchard du Mont Sion, Descriptio Terræ Sanctæ, dans Johann Laurent (éd.), Peregrinatores medii aevi quatuor, Leipzig, Hinrichs, 1873, p. 1-100.
Les Chemins et les pelerinages de la Terre sainte, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 177-200.
Ci sunt li saint leu de Jerusalem, dans François Bonnardot & Auguste Longnon (éd.), Le saint voyage de Jherusalem du seigneur d’Anglure, Paris, Didot, 1878, p. 115-120.
Descriptions et traditions légendaires de la Terre sainte, éd. Paulin Paris, appendices à l’édition de Guillaume de Tyr et ses continuateurs, Paris, Didot, 1880, p. 473-512.
900Dolcibene de’ Tori, Le sante cose che si trovano nel viaggio del Sepolcro, dans Giovanni Tortoli (éd.), Rime pie edite e inedite di messer Dolcibene, Florence, Passerini, 1904, p. 5-13.
Li ensaignemens des sains lieus d’outre-mer, éd. François Berriot, « Descriptions manuscrites de Jérusalem (xiiie siècle », dans Evelyne Berriot-Salvadore, Le Mythe de Jérusalem, Saint-Étienne, Presses de l’Université de Saint-Étienne, 1995, p. 68-77.
Francesco Pipino, Itinerario in Terra Santa, dans Luigi Manzoni (éd.), Di frate Francesco Pipini da Bologna, Bologne, Garagnani, 1896, p. 74-90.
Giorgio Gucci, Viaggio ai Luoghi Santi, dans Antonio Lanza & Marcellina Troncarelli (éd.), Pellegrini scrittori. Viaggiatori toscani del Trecento in Terrasanta, Florence, Ponte alle Grazie, 1990, p. 257-312.
Giovanni di Fedanzola da Perugia, Descriptio Terræ Sanctæ. Ms. Casanatense 3876, éd. Ugolino Nicolini & Renzo Nelli, Jerusalem, Imprimerie franciscaine, 2003.
Guillaume de Boldensele, Hodoeporicon ad Terram sanctam, éd. Christiane Deluz, Liber de quibusdam ultramarinis partibus et praecipue de terra sancta de Guillaume de Boldensele (1336), suivi de la traduction de Frère Jean le Long (1351), thèse de doctorat, Paris, Université Paris-Sorbonne, 1972.
Hec sunt peregrinationes et loca Terre Sancte, éd. Wilhelm Neumann, Österreichische Zeitschrift für katholische Theologie, 19, 1886, p. 1-86.
Henri de Derby & Richard Kyngston, Expeditions to Prussia and the Holy Land made by Henry, Earl of Derby (afterwards King Henry IV) in the years 1390-1 and 1392-3, being the accounts kept by this Treasurer during two years, éd. Lucy Toulmin Smith, Londres, Camden Society, 1894.
Hertel von Lichtenstein, Liber de Terra sancta, éd. Josef Haupt, « Philippi Liber de Terra Sancta in der deutschen Uebersetzung des Augustiner Lesemeisters Leupold, vom Jahre 1377 », Österreichische Zeitschrift für katholische Theologie, 10, 1871, p. 511-540.
Humbert de Dijon, Liber de locis et conditionibus Terræ Sanctæ et Sepulcro, éd. Pierre Benoit & Thomas Kappeli, « Un pèlerinage dominicain inédit du xive siècle », Revue biblique, 62, 1955, p. 513-540.
Itinerario in Terra Santa, éd. Maurizio Dardano, « Un itinerario dugentesco per la Terra Santa », Studi medievali, 3/7, 1966, p. 154-196.
Itinerarium cujusdam Anglici Terram Sanctam et alia loca sancta visitantis anno 1344, dans G. Golubovich (éd.), Bibl. bio-bibliografica della Terra Santa…, éd. citée, t. IV, p. 427-460.
Itinerarium Terræ Sanctæ, éd. Ludwig Conrady, Vier rheinische Palaestina-Pilgerschriften des XIV., XV. und XVI. Jahrhunderts, Wiesbaden, Faller und Gecks, 1882, p. 1-46.
901Jacques de Vérone, Liber peregrinationis, éd. Ugo Monneret de Villard, Rome, Libreria dello Stato, 1950.
Jehan de Raigecourt, Nicole Louve, Poince Le Gournaix & Remion de Mitry, Pelerinage à Jérusalem, éd. M. de Huart, « Relation d’un voyage de Metz à Jérusalem entrepris en 1395 par quatre chevaliers messins », L’Austrasie. Revue du nord-Est de la France, 3, 1838, p. 149-168.
Johann von Bodman, Die pilgerreise des Johann von Bodman, éd. Alfons Semler, Mitteilungen aus dem germanischen Nationalmuseum, Nuremberg, 1910, p. 127-146.
Jourdain de Séverac, Mirabilia descripta, éd. Christine Gadrat-Ouerfelli, Une image de l’Orient au xive siècle. Les Mirabilia descripta de Jordan Catala, Paris, École des chartes, 2005.
Leonardo di Niccoló Frescobaldi, Viaggio in Terrasanta, dans A. Lanza & M. Troncarelli (éd.), Pellegrini scrittori…, éd. citée, p. 167-216.
Liber de civitatibus Terræ Sanctæ dans S. de Sandoli (éd.), Itinera Hierosolymitana Crucesignatorum…, éd. citée t. IV, p. 340-367.
Liber Terre Sancte Ierusalem, éd. Henri Omont, « Un guide du pèlerin en Terre sainte au xive siècle », Mélanges offerts à Gustave Schlumberger à l’occasion du quatre-vingtième anniversaire de sa naissance, Paris, Geutner, 1924, p. 436-450.
Ludolph de Sudheim, De itinere Terre Sancte et descriptionem Terre Sancte, éd. Wilhelm Neumann, « Ludolphus de Sudheim, De itinere Terre sancte », Archives de l’Orient latin, 2, 1884, p. 305-377.
Matthieu Paris, Itinéraire de Londres à Jérusalem, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 123-140.
Maurice, Itinerarium in Terram Sanctam, dans S. de Sandoli (éd.), Itineraria Hierosolymitana crucesignatorum…, éd. citée, t. IV, p. 85-93.
Niccolò da Martoni, Liber peregrinationis ad Loca sancta, éd. Léon Le Grand, « Relation du pèlerinage à Jérusalem de Nicolas de Martoni, notaire italien (1394-1395) », Revue de l’Orient latin, 3, 1895, p. 566-669 & 4, 1896, p. 623-632.
Niccolò da Poggibonsi, Libro d’Oltramare, dans A. Lanza & M. Troncarelli (éd.), Pellegrini scrittori…, éd. citée, p. 31-158.
Pseudo-Niccolò da Poggibonsi, Viaggio da Venezia a Gerusalemme, éd. Francesco Zambrini, Imola, s.n., 1872.
Notum sit omnibus fidelibus christianis, dans S. de Sandoli (éd.), Itinera Hierosolymitana crucesignatorum…, éd. citée, t. IV, p. 469-476.
Olivier de Paderborn, Descriptio Terre Sancte, dans H. Hoogeweg (éd.), Die Schriften des kölner Domscholasters…, éd. citée, p. 1-24.
Pseudo-Odoric de Pordenone (Odoric de Frioul), Liber de Terra Sancta, dans J. Laurent (éd.), Peregrinatores medii aevi quatuor…, éd. citée, p. 145-160.
902Ogier d’Anglure, Le saint voyage de Jherusalem, éd. François Bonnardot & Auguste Longnon, Paris, Didot, 1878.
Les Pelerinaiges por aler en Iherusalem, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 87-103.
Pelrinages & pardouns de Acre, dans ibid., p. 227-236.
Peregrinaciones tocius Terre Sancre, éd. Marvin Colker, « A Medieval Pilgrims’ guide », Classical Mediaeval and Reinassance Studies in honor of Berthold Louis Ullman, éd. H. Charles, Rome, Edizioni di Storia, 1964, t. II, p. 93-144.
Peter Sparnau & Ulrich von Tennstaedt, Dy heyligen stete und dy gnade und daz applaz in dem heyligen lande zeu Jherusalem, éd. Reinhold Röhricht, « Die Jerusalemfahrt des Peter Sparnau und Ulrich von Tennstaedt (1385) », Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, 26, 1891, p. 479-491.
Pétrarque, Itinerarium ad sepulcrum Domini nostri Jesu Christi, éd. Jens Reufsteck, Stuttgart, Reclam, 1999.
Philippe Brusserio de Savone, Descriptio Terræ Sanctæ, éd. Wilhelm Neumann, « Philippi descriptio Terræ Sanctæ », Österrichische Vierteljahresschrift für katholische Theologie, 11, 1872, p. 1-78 & 165-174.
Philippe Mousket, Description rimée des saints lieux, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 105-122.
Pietro da Penna, Libellus de locis ultramarinis, éd. Charles Kohler, « Le libellus de locis ultramarinis de ‘Pierre de Pennis’, », Revue de l’Orient latin, 9, 1902, p. 313-383.
Riccoldo da Monte Croce, Pérégrination en Terre sainte et au Proche Orient, éd. et trad. René Kappler, Paris, Champion, 1997.
Rudolph de Framensberg, Itinerarium in Palestinam, ad montem Sinai et in Aegyptum, dans Henri Canisius (éd.), Thesaurus sive antiquae lectiones, t. IV, Anvers, Wetstein, 1725, p. 358-360.
Rusticien de Pise, Voyages en Syrie de Nicolo, Maffeo & Marco Polo, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 201-212.
Les sains pelerinages que l’on doit requerre en la Terre sainte, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 104.
Les sains lieux de la terre de Jherusalem, éd. François Berriot, « Descriptions manuscrites de Jérusalem (xiiie siècle », dans E. Berriot-Salvadore, Le Mythe de Jérusalem, Saint-Étienne, Presses de l’Université de Saint-Étienne, 1995, p. 66-68.
La sainte cité de Iherusalem, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 141-176.
Simone Sigoli, Viaggio al Monte Sinai, dans A. Lanza & M. Troncarelli (éd.), Pellegrini scrittori…, éd. citée, p. 217-256.
903Symon Semeonis (Simon Fitzsimons), Itinerarium Symonis Semeonis ab Hybernia ad Terram Sanctam, éd. Mario Esposito, Dublin, Dublin Institute for Advanced Studies, 1960.
Thiébault de Cépoy, Voyages en Syrie de Nicolo, Maffeo & Marco Polo, dans H. Michelant & G. Raynaud (éd.), Itinéraires à Jérusalem…, éd. citée, p. 213-226.
Thietmar de Mersebourg, Peregrinatio, éd. Johann Laurent, Hambourg, Köhler, 1857.
Thomas de Swinburne & Thomas Brygg, Itinerarium in Terram Sanctam domini Thomae de Swynburne, éd. Paul Riant, « Voyage en Terre sainte d’un maire de Bordeaux au xive siècle », Archives de l’Orient latin, 2, 1884, p. 378-388.
Viaggio del Santo Sepolchro il quale fecie uno Fiorentino, dans G. Golubovich (éd.), Biblioteca bio-bibliografica…, éd. citée, t. V, p. 345-347.
Viaggio in Terrasanta, dans A. Lanza & M. Troncarelli (éd.), Pellegrini scrittori…, éd. citée, p. 313-319.
Voiages et pelerinagez que je fis en Terre sainte oultre mer l’an de grave mic ccc lxxxij, éd. Henri Omont, « Journal d’un pèlerin français en Terre sainte (1383) », Revue de l’Orient latin, 3, 1895, p. 457-459.
Les voiages que saint Antoine fist en la Terre d’Outremer, dans A. Molinier & T. Tobler (éd.), Itinera Hierosolymitana…, éd. citée, p. 383-391.
Willibrand d’Oldenbourg, Peregrinatio, éd. J. Laurent, Peregrinatores medii aevi quatuo…, éd. citée, p. 161-191.
Sources de la réflexion, de l’expérience
et des pratiques religieuses
Sources liturgiques
Guillaume Durand, Pontifical, éd. Michel Andrieu (éd.), Le Pontifical au Moyen Âge, Cité du Vatican, Biblioteca apostolica vaticana, 1938-1941, t. III.
Guillaume Durand, Rationale divinorum officiorum, éd. Anselme Davril, Timothy Thibodeau & Bertrand Guyot, Turnhout, Brepols, 1995-2000.
Jean Beleth, Summa de ecclesiasticis officiis, éd. Herbert Douteil, Turnhout, Brepols, 1976.
Jean Beleth, Rationale divinorum officiorum, PL 202, c. 9-166.
Liber pontificalis. Texte, introduction et commentaire, éd. Louis Duchesne, Paris, de Boccard, 1886.
904Le Pontifical de la Curie romaine au xiiie siècle, éd. Monique Goullet, Guy Lobrichon & Éric Palazzo, Paris, Cerf, 2004.
Le Pontifical romain du xiie siècle, éd. M. Andrieu, Le Pontifical au Moyen Âge…, éd. citée, t. I. Le sanctoral du lectionnaire de l’office dominicain (1254-1256), éd. Anne-Elisabeth Urfels-Capot, Paris, École des chartes, 2007.
Sicard de Crémone, Mitralis de officiis, éd. Gabor Sarbak & Lorenz Weinrich, Turnhout, Brepols, 2008.
Littérature spirituelle
Sources manuscrites
De Anti Christo, Londres, British Libr., ms. Harley 1280.
De duobus piscinis misticis et fullone, Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Pal. lat. 300, f. 13.
Niccolò Bonaiuti, Sancta Hierusalem, Florence, Bibl. Laur., ms. Plut. 25 sin. 3 ; Plut 35.40 ; Plut. 91 sup. 48.
Voie d’Enfer et de Paradis anonyme, Paris, Bibl. nat., ms. fr. 1543.
Sources imprimées
Barontus, Visio, MGH SS rer. Merov. 5, p. 368-394.
La Bataille d’Enfer et de Paradis, éd. Adolphe Guesnon, La Satire à Arras au xiiie siècle, Paris, Bouillon, 1900, p. 1-13.
Baudouin de Condé, La Voie de Paradis, éd. Auguste Scheler, Dits et contes de Baudouin de Condé et de son fils Jean de Condé, Bruxelles, Devaux, 1866, t. I, p. 205-232.
Bonaventure de Bagnoregio, Itinerarium mentis in Deum. Itinéraire de l’esprit vers Dieu, éd. & trad. Henri Duméry, Paris, Vrin, 1960.
Bonsevin da la Riva, Libro delle Tre Scritture, éd. Matteo Leonardi, Ravenne, Longo, 2014.
Brigitte de Suède, Revelaciones, éd. Hans Aili, Birger Bergh, Ann-Mari Jönsson & Carl-Gustav Undhagen, Stockholm, Almqvist & Wiksell, 1978-2002.
Césaire de Heisterbach, Dialogus miraculorum, éd. Joseph Strange, Cologne, Heberle, 1851.
Dante Alghieri, La Divina commedia, éd. Umberto Bosco & Giovanni Reggio, Florence, Le Monnier, 1995.
Maître Eckhart, Die deutschen und lateinischen Werke, éd. Josef Quint & Georg Steer, Stuttgart, Kohlammer, 1971.
Elisabeth de Schönau, Die Visionen und Briefe der hl. Elisabeth, éd. Friedrich Roth, Brünn, s.n., 1886.
905Giacomino da Verona, De Ierusalem Celesti et de pulchritudine eius et beatitudine et gaudia sanctorum, éd. Gianfranco Contini, Poeti del Duecento, Milan-Naples, Riciardi, 1960, p. 627-752.
Guillaume de Digulleville, Le Pèlerinage de Jésus Christ, éd. Jacob Stürzinger, Londres, Nichols, 1897.
Guillaume de Digulleville, Le Pèlerinage de l’âme, éd. Jacob Stürzinger, Londres, Nichols, 1895.
Guillaume de Digulleville, Le Pèlerinage de vie humaine, éd. Jacob Stürzinger, Londres, Nichols, 1893.
Pseudo-Guillaume de Tripoli, De statu Sarracenorum et de Mahomete pseudo-propheta eorum, éd. Hans Prutz, Kulturgeschichte der Kreuzzüge, Berlin, Mittler, 1883, p. 573-600.
Guillaume le Clerc de Normandie, Le Besant de Dieu, éd. Pierre Ruelle, Bruxelles, Éditions de l’université de Bruxelles, 1973.
Huon de Méry, Li Tornoiemenz Antecrist, éd. Georg Wimmer, Marbourg, Elwert, 1888.
Jean de le Mote, La Voie d’Enfer et de Paradis, éd. Aquiline Pety, Washington, The Catholic University of America Press, 1940.
John Gower, Vox clamantis, dans id., The Complete Works of John Gower, éd. George Macauley, Oxford, Clarendon, 1902, t. IV, p. 3-313.
John Lydgate, The Pilgrimage of Life of Man, éd. Frederick Furnivall, Londres, Paul-Trench-Tübner, 1899.
Oraculum angelicum Cyrilli nebst dem Kommentar des Pseudojoachim, dans Paul Piur & Konrad Burdach (éd.), Vom Mittelalter zur Reformation. Forschungen zur Geschichte der deutschen Bildung, Berlin, Weidmannsche Buchhandlung, 1912, t. II-4, p. 220-327.
Othlon de Saint-Emmeran, Liber visionum, PL 146, c. 343-388.
Philippe de Mézières, Songe du Vieil Pelerin, éd. Joël Blanchard, Genève, Droz, 2015.
Pierre le Vénérable, Visiones, éd. Giles Constable, « The Vision of Gunthelm and other Visions attributed to Peter the Venerable », Revue bénédictine, 66, 1956, p. 92-114.
þe Pilgrimage of þe Lyfe of þe Manhode, éd. Avril Henry, Oxford, Oxford University Press, 1985-1988.
The Pylgremage of the Sowle, éd. William Caxton, Westminster, s.n., 1483.
Raoul de Houdenc, Le Songe d’Enfer, éd. Philéas Lebesque, Genève, Sansot, 1974.
Richard FitzRalph, Summa de Quaestinibus Armenorum, éd. de Paris, 1511.
Rufin de Sorrente, De Bono Pacis, éd. Roman Deutinger, Hannovre, Hahn, 1997.
906Rutebeuf, La Voie de Paradis, dans id., Œuvres complètes, éd. Michel Zink, Paris, Bordas, 1989, t. I, p. 305-353.
Speculum humanae salvationis, éd. Jules Lutz & Paul Perdrizet, Leipzig, Hierseman, 1907.
Le Tournoiement d’Enfer, éd. Arthur Langförs, « Le tournoiement d’enfer, poème allégorique et satirique tiré du manuscrit français 1807 de la Bibl. nat. », Romania, 44, 1915-1917, p. 511-558.
La Vengeance de Nostre-Seigneur. The Old and Middle French Prose Versions, éd. Alvin Ford, Toronto, Pontifical institute of medieval studies, 1984-1993.
La Vision de saint Paul, éd. Léon-Émile Kastner, « Les versions françaises inédites de la descente de saint Paul en enfer », Revue des Langues romanes, 48, 1905, p. 385-395 (version d’Henri d’Arci) ; 49, 1906, p. 49-62 (version anonyme continentale), 321-352 (version de Geoffroi de Paris) & 427-450 (version bourguignonne) ; éd. Paul Meyer, « La Descente de saint Paul en Enfer », Romania, 24, 1895, p. 357-375 (version anonyme anglo-normande).
La Vision de Tondale. Textes français, anglo-normand et irlandais, éd. Victor-Henri Friedel & Kuno Meyer, Paris, Champion, 1907.
The Vision of a Cistercian Novice, éd. Giles Constable, dans id. & James Kritzeck (éd.), Petrus Venerabilis, 1156-1956 : Studies and Texts commemorating the Eigth Centenary of his Death, Rome, Istituto S. Anselmo, 1956, p. 95-98.
Voie de Paradis, dans Auguste Scheler (éd.), Trouvères belges, nouvelle série : chansons d’amour, jeux-partis, pastourelles, satires, dits et fabliaux, Louvain, Lefever, 1879, p. 200-248.
Voyage au Purgatoire de saint Patrice, éd. Alfred Jeanroy & Alphonse Vignaux, Toulouse, Privat, 1903.
Le Voyage de saint Brendan, éd. & trad. Brian Merrilees & Ian Short, Paris, Champion, 2006.
The Weye of Paradys, éd. Frans Dietska, The Middle English Weye of Paradys and the Middle French Voie de Paradis. A parrallel text edition, Leyde, Brill, 1991.
Sources pastorales :
sermons, exempla, hagiographie
et outils de la prédication
Source manuscrite
Prévostin de Crémone, Sermo in adventu, Paris, Bibl. nat., ms. lat. 14859, f. 215v-217.
907Sources imprimées
Collectio exemplorum cisterciensis, éd. Jacques Berlioz & Marie-Anne Polo de Beaulieu, Turnhout, Brepols, 2012.
Collectaneum exemplorum et visionum Clarevallense, éd. Olivier Legendre, Turnhout, Brepols, 2005.
Eudes de Châteauroux, Sermones, éd. A. Charansonnet, dans id., L’Université, l’Église et l’État dans les sermons du cardinal Eudes de Châteauroux (1190 ?-1273), thèse de doctorat, Univeristé de Lyon 2, 2001, p. 687-1034.
Eudes Rigaud, Regestrum visitationum archiepiscopi Rothomagensis, éd. Théodore Bonnin, Rouen, Lebrument, 1852.
Federico Visconti, Les sermons et la visite pastorale de Federico Visconti archevêque de Pise (1253-1277), éd. Nicole Bériou, Rome, École française de Rome, 2001.
Jacques de Vitry, Sermones vulgares vel ad status, éd. Jean Longère, Turnhout, Brepols, 2013.
Jacques de Voragine, Legenda aurea, éd. Giovanni Paolo Maggioni, Florence, SISMEL, 1998.
Jean Gobi, La Scala coeli, éd. Marie-Anne Polo de Beaulieu, Paris, CNRS, 1991.
Etienne Bourbon, Tractatus de diversis materiis predicabilibus, éd. Jacques Berlioz & Jean-Luc Eichenlaub, Turnhout, Brepols, 2002.
Racconti esemplari di predicatori del due e trecento, éd. Guido Baldassari & Giorgio Varanini, Rome, Salerno, 1993.
Thomas de Cantimpré, Bonum universale de apibus, éd. de Douai, 1627.
Commentaires bibliques et patristiques :
sources et outils exégétiques
Sources manuscrites
Glossae super Threnos, Rome, Bibl. Casanatense, ms. 1009 ; Reims, Bibl. mun., ms. 192.
Interpretationes nominum Hebraicorum, Milan, Bibl. Ambrosiana, ms. A 101 inf ; B 17 sup ; Z 66 sup ; Oxford, Bodl. Libr., ms. Auct. D. 3. 4 ; ms. Auct. D. 3. 8 ; Paris, Bibl. nat., ms. Arsenal 97 ; Rome, Bibl. Angelica, ms. 38 ; Bibl. Casanatense, ms. 1280 ; ms. 1372 ; ms. 1466 ; ms. 1476 ; ms. 1692 ; Vatican, Bibl. Ap. Vat., ms. Pal. lat. 1773.
Jean de Roquetaillade, Commentarium in oraculum Cyrilii, Paris, Bibl. nat., ms. lat. 2599.
Pierre le Chantre, Summa Abel, Reims, Bibl. mun., ms. 508 ; ms. 509 ; ms. 510.
Pierre de Poitiers, Distinctiones in psalterium, Reims, Bibl. mun., ms. 161.
908Richard Rolle, Commentary on the Psalter, Oxford, Bobl. Libr., ms. Tanner 16, f. 221.
Thomas Waleys, Expositio in libros De ciuitate Dei beati Augustini, Florence, Bibl. naz. centrale, ms. Conv. Soppr. B. VII. 1277.
Vocabularium et glossarium bibliarum, Milan, Bibl. Ambrosiana, ms. P 132 sup.
Sources imprimées
Alain de Lille, Distinctiones dictionum theologicalium sive Summa Quot modis, PL 210, c. 685-1012.
Albert le Grand, In threnos Ieremiae commentarii, dans id., Opera omnia, éd. Robert Busa, Stuttgart, s.n., 1980, t. V, p. 243-338.
Garnier de Rochefort (pseudo-Raban Maur), Allegoriae in universam Scripturam, PL 112, c. 849-1088.
Gilbert d’Auxerre (Gilbertus Universalis), Glossa Ordinaria in Lamentationes Ieremie Prophete Prothemata et Liber I, éd. Alexander Andrée, Stockholm, Almqvist-Wiksell, 2005.
Glossa ordinaria in Canticum Canticorum, éd. Mary Dove, Turnhout, Brepols, 1997.
Guibert de Nogent, Tropologiae in prophetas Osee et Amos ac lamentationes Jeremiae, PL 156, col. 337-488
Hugues de Saint-Cher, Postilla super Threnos, in id., Postilla, éd. de Bâle, 1504, t. IV, f. 101-124v.
Hugues de Saint-Victor, Adnotationes elucidatoriæ in Threnos Jeremiæ, PL 175, c. 256-322.
Jean Peccham, Expositio in Lamentationes, dans Bonaventure de Bagnoregio, Opera Omnia, éd. Adolphe Peltier, Paris, Vivès, 1867, t. 10, p. 138-206.
Jérôme de Stridon, Liber interpretationis Hebraicorum nominum, dans id., Opera exegetica, éd. Paul de Lagarde, Turnhout, Brepols, 1959.
Joachim de Flore, Introduzione all’Apocalisse, éd. Kurt-Victor Selge, Rome, Viella, 1995.
Paschase Radbert, Expositio in Lamentationes Hieremiae libri quinque, éd. Paul Beda, Turnhout, Brepols, 1988.
Pierre de Jean Olivi, La Caduta di Gerusalemme. Il commento al libro delle Lamentazioni, éd. Marco Bartoli, Rome, Istituto storico italiano per il Medioevo, 1991.
Raban Maur, Expositionis super Jeremiam prophetam libri viginti, PL 11, c. 793-1272.
Thomas d’Aquin, Commentaria in threnos, dans id., Opera omnia éd. Enrique Alarcón, Pampelune, Université de Navarre, 2013 (http://www.corpusthomisticum.org).
- CLIL theme: 3378 -- HISTOIRE -- Histoire générale et thématique
- ISBN: 978-2-406-10668-5
- EAN: 9782406106685
- ISSN: 2430-8250
- DOI: 10.15122/isbn.978-2-406-10668-5.p.0883
- Publisher: Classiques Garnier
- Online publication: 04-29-2021
- Language: French