Aller au contenu

Classiques Garnier

Abréviations

9

Abréviations

Autant que possible, nous nous sommes aligné sur la norme fixée par LAnnée philologique (Paris, Les Belles Lettres). Les abréviations des livres bibliques sont celles utilisées traditionnellement pour la Vulgate.

Collections, revues et organismes

AA SS

Acta Sanctorum, 3e éd., Paris, 1863-1867 (Bruxelles, Société des Bollandistes).

AB

Analecta Bollandiana (Bruxelles, Société des Bollandistes).

ACHCByz

Association des amis du Centre dhistoire et civilisation de Byzance (Paris : http://achcbyz.com/achcbyzV2).

ALMA

Archiuum Latinitatis Medii Æui : Bulletin du Cange (Paris, Institut de Recherche et dHistoire des Textes).

AnGreg

Analecta Gregoriana (Rome, Université grégorienne).

Annales (ESC)

Annales : Économies, sociétés, civilisations (Paris, Armand Colin).

Antiquité tardive

Antiquité tardive, revue internationale dhistoire et darchéologie (ive-viiie s.) (Paris, Association pour lAntiquité tardive).

Atala

Atala : Cultures et sciences humaines (Rennes, Lycée Chateaubriand).

BAR

British Archeological Report (Université dOxford).

BCE

Bulletin du Comité des Études de Saint-Sulpice (Paris, Compagnie des prêtres de Saint-Sulpice).

BECh

Bibliothèque de lÉcole des Chartes (Genève, Droz).

BEFAR

Bibliothèque des Écoles Françaises de Rome et dAthènes (Rome / Athènes, de Boccard).

BLE

Bulletin de littérature ecclésiastique (Toulouse, Institut catholique).

10

BMHF

Bulletin du Comité historique des monuments écrits de lhistoire de France (Paris, Imprimerie nationale).

BSAF

Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France (Paris, Société nationale des Antiquaires de France).

BSAO

Bulletin de la Société des Antiquaires de lOuest (Poitiers, Société des Antiquaires de lOuest).

Cahiers du Littoral

Cahiers du Littoral (Dunkerque, Université du Littoral Côte dOpale).

CESCM

Centre dÉtudes Supérieures de Civilisation Médiévale (Université de Poitiers).

CISAM

Centro Italiano di Studi SullAlto Medioevo (Spolète).

CNRS

Centre National de la Recherche Scientifique (Paris).

CREDHIR

Centre de recherche et denseignement dhistoire religieuse (Université Catholique de Lille).

CUF

Collection des Universités de France (Paris, Les Belles Lettres).

EFR

[collection de l] École Française de Rome (École Française de Rome).

Francia

Francia : Forschungen zur westeuropäischen Geschichte (Sigmaringen, Thorbecke).

Hagiographica

Hagiographica (Florence, edizioni del Galluzzo).

HZ

Historische Zeitschrift (Munich, Oldenbourg verlag).

IP

Instrumenta Patristica (Steenbrugge, Kluwer Academic Publishers).

JMH

Journal of Medieval History (Amsterdam, North-Holland Publication Company).

JRS

Journal of Roman Studies (Londres, Society for the Promotion of Roman Studies).

Klio

Klio : Beiträge zur Alten Geschichte (Berlin, Akademie Verlag).

Latomus

Latomus : Revue détudes latines (Bruxelles, Société Latomus).

MIÖG

Mitteilungen des Instituts fur Österreichische Geschichtsforschung (Vienne / Munich, Oldenbourg Verlag).

MSAT

Mémoires de la Société archéologique de Touraine.

P&P

Past & Present, A Journal of Historical Studies (Oxford, Past and Present Society).

Provence historique

Provence historique (Université dAix-en-Provence).

RAC

Rivista di archeologia christiana (Cité du Vatican, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana).

11

RBPh

Revue belge de philologie et dhistoire (Bruxelles, Société des philologues et Historiens).

REA

Revue des études anciennes (Talence, Université de Bordeaux III).

REAug

Revue détudes augustiniennes et patristiques (Paris, Institut dÉtudes Augustiniennes).

RéL

Revue des études latines (Paris, Les Belles Lettres).

Revue Mabillon

Revue Mabillon (Paris, Brepols).

RH

Revue historique (Paris, Presses Universitaires de France).

RHEF

Revue dhistoire de lÉglise de France (Paris, Letouzey & Ané).

RQH

Revue des questions historiques (Paris, Tardy).

RSH

Revue des sciences humaines (Université de Lille).

RSLR

Rivista di storia e letteratura religiosa (Florence, Olschki).

RSSR

Ricerche di storia sociale e religiosa (Vicence, Istituto per le ricerche di storia sociale e religiosa).

RThAM

Recherches de théologie ancienne et médiévale (Louvain, Abbaye du Mont-César).

RSPhTh

Revue des sciences philosophiques et théologiques (Paris, Vrin).

SC

collection « Sources Chrétiennes » (Paris, Le Cerf).

SCIAM

Settimane di studio del centro italiano sullAlto Medioevo (Spolète, Centro italiano di Studi sullAlto Medioevo).

SH

Subsidia hagiographica (Bruxelles, Société des Bollandistes).

Speculum

Speculum, a journal of mediæval studies (Cambridge (Mass.), Université dHarvard).

StudAns

Studia anselmiana (Rome, Pontificio Ateneo santo Anselmo).

StudMed

Studi medievali (Spolète, Centro italiano di Studi sullAlto Medioevo).

StudPatr

Studia patristica (Louvain, Peeters Publishers).

StudStor

Studi storici (Rome, Fondazione Gramsci).

TJT

Toronto Journal of Theology (Toronto School of Theology).

TU

Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristliche Literatur.

VChr

Vigilæ Christianæ : A Review of early Christian Life and Language (Amsterdam, Noord-Holland).

ZAM

Zeitschrift für Aszese und Mystik (Wurtzbourg, Echter).

ZKG

Zeitschrift für Kirchengeschichte (Stuttgart, Kohlhammer).

12

Œuvres

Ambroise de Milan

De officiis ministrorum

Ambrosius Mediolanensis, De officiis ministrorum, PL, 16, col. 23-184.

De uirginibus

Ambrosius Mediolanensis, De uirginibus, PL, 16, col. 187-232.

Epistulæ

Ambrosius Mediolanensis, Epistulæ, Otto Faller & Michæla Zelzer (éd.), CSEL, 82, 1-4, Berlin Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1968-1990.

Expositio euangelii secundum Lucam

Ambrosius Mediolanensis, Expositio euangelii secundum Lucam, Karl Schenkl (éd.), CSEL, 32, 4, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1902.

Ammien Marcellin

Res Gestæ

Ammien Marcellin, Histoires, 5 : Livres XXVI-XXVIII, Marie-Anne Marié (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1984] 2002.

Ἀπόφθεγματα

Apophtegmes des Pères : i-ix, Jean-Claude Guy (éd.), SC, 387, Paris Le Cerf, 1993.

Aristote

Περὶ ζώων γενέσεως

Aristote, De la génération des animaux, Pierre Louis (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1961] 2002.

Ηθικά Νικομάχεια

Aristote, Éthique à Nicomaque, Jules Tricot (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1959] 2007.

Πολιτικά

Aristote, Politique, 1 : Livres I-II, Jean Aubonnet (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1960] 2002.

Ρητορική

Aristote, Rhétorique, 3 vol., Médéric Dufour & André Wartelle (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1932] 2002-2003.

Athanase dAlexandrie

Διδασκαλία

Αθανάσιος Αλεξανδρείας, Διδασκαλία, PG, 25B, col. 411-415.

Vita Antonii

Athanase dAlexandrie, Vie dAntoine, Gérard Bartelink (éd.), SC, 400, Paris Le Cerf, 1994 (ci-après : Vie de saint Antoine, ou Βίος Ἀντωνίου).

Augustin dHippone

13

Confessiones

Saint Augustin, Confessions, 1 : Livres I-VIII, Pierre de Labriolle (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1925] 2009 (ci-après : Confessions).

De ciuitate Dei contra paganos

Augustinus Hipponensis, De ciuitate Dei, Emanuel Hoffmann (éd.), CSEL, 40, 1 & 40, 2, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1899-1900 (ci-après : La cité de Dieu contre les païens).

De correptione et gratia

Augustinus Hipponensis, De cura pro mortuis gerenda ad Paulinum, PL, 44, col. 915-946 (ci-après : De la correction et de la Grâce).

De cura pro mortuis

Augustinus Hipponensis, De cura pro mortuis gerenda ad Paulinum, PL, 40, col. 591-610 (ci-après : Du soin dû aux morts).

De doctrina christiana

Augustinus Hipponensis, De doctrina christiana, William Green (éd.), CSEL, 80, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1963 (ci-après : Doctrine chrétienne).

De dono perseuerentiæ

Augustinus Hipponensis, De dono perseuerentiæ, PL, 45, col. 993-1034 (ci-après : Du don de persévérance).

De gratia Christi

Augustinus Hipponensis, De gratia Christi et de peccato originali, PL, 44, col. 359-410.

De gratia et libero arbitrio

Augustinus Hipponensis, De gratia et libero arbitrio, PL, 44, col. 881-912 (ci-après : De la Grâce et du libre arbitre).

De opere monachorum

Augustinus Hipponensis, De opere monachorum, PL, 40, col. 547-582 (ci-après : Du travail des moines).

De prædestinatione sanctorum

Augustinus Hipponensis, De prædestinatione sanctorum, PL, 44, col. 959-992 (ci-après : De la prédestination des saints).

De uera religione

Augustinus Hipponensis, De uera religione, Wilhelm Green (éd.), CSEL, 74, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1956.

De utilitate credendi

Augustinus Hipponensis, De utilitate credendi, Joseph Zycha (éd.), CSEL, 25, Vienne, 1891-1892 (ci-après : De lutilité de croire).

Epistulæ

Augustinus Hipponensis, Epistulæ, PL, 33.

14

Retractationes

Augustinus Hipponensis, Retractationes, Pius Knöll (éd.), CSEL, 36, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1902.

Sermones

Augustinus Hipponensis, Sermones, PL, 38-39.

Aunachaire dAuxerre

Instructio de rogationibus et uigiliis

Aunacharius, Instructio de rogationibus et uigiliis, PL, 138, col. 233-234.

Ausone

Commemoratio professorum Burdigalensium

Decimi Magni Ausonii Burdigalensis opuscula omnia : Ausone de Bordeaux, Œuvres complètes, Bernard Combeaud (éd.), Bordeaux Mollat, 2010.

Benoît de Nursie

Regula sancti Benedicti

La Règle de saint Benoît, 6 vol., Dom Adalbert de Vogüé & Dom Jean Neufville (éd.), SC, 181-186, Paris Le Cerf, 1971-1972.

Benoît XIV (pape)

De seruorum Dei

Benedictus XIV (papa), [1734-1738] 1750, De seruorum Dei beatificatione et beatorum canonizatione, 4 vol., Bruxelles Société Belge de propagande des bons livres.

Cassiodore

Variæ

Cassiodorus, Variarum libri xii et de anima, Åke Fridh & James Halporn (éd.), CCSL, 96, Turnhout Brepols, 1973.

Célestin (pape)

Epistulæ

Cælestinus papa, Epistulæ, PL, 50.

Césaire dArles

Sermones

i-lxxx

Sermons au peuple, 3 vol., Marie-José Delage (éd.), SC, 175, 243 & 330, Paris Le Cerf, 1971, 1978, & 1986.

lxxxi-cv

Césaire dArles, Sermons sur lÉcriture, 1 : 85-101, Dom Joël Courreau (éd.), SC, 447, Paris Le Cerf, 2000.

Statuta sanctarum uirginum

Césaire dArles, Œuvres monastiques, 1 : Œuvres pour les moniales, Dom Joël Courreau & Dom Adalbert de Vogüé (éd.), SC, 345, Paris Le Cerf, 1988, p. 180-272.

César

15

De bello Gallico

César, Guerre des Gaules, 2 vol., André Balland (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1926] 2010.

Cicéron

De legibus

Cicéron, Traité des lois, Georges de Plinval (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1959] 2002.

De natura deorum

Marcus Tullius Cicero, De natura deorum, 3 vol., Martin van den Bruwæne (éd.), coll. « Latomus », 107, 154 & 175, Bruxelles Société Latomus, 1970-1981.

De officiis

Cicéron, Les devoirs, 3, Maurice Testard (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1970] 2010.

De oratore

Cicéron, De lorateur, 1, Edmond Courbaud (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1922] 2009.

De republica

Cicéron, La république, 2 : Livres II-VI, Guy Achard (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1921] 2002.

Clément dAlexandrie

Παιδαγωγός

Clément dAlexandrie, Le pédagogue, 3 vol., Henri-Irénée Marrou et alii (éd.), SC, 70, 108, 158, Paris Le Cerf, [1960-1970] 1965-1983.

Commodien

Instructiones

Commodianus, Instructiones aduersus gentium deos pro christiana disciplina, PL, 5, col. 201-262.

CTh

Code théodosien

Livres 1 à 15

Roland Delmaire et alii (éd.), 2009, Les lois religieuses des empereurs romains de Constantin à Théodose II, 1, SC, 531, Paris Le Cerf (consultable en ligne à : http://droitromain.upmf-grenoble.fr).

Livre 16

Roland Delmaire & François Richard (éd.), 2005, Les lois religieuses des empereurs romains de Constantin à Théodose II, 2, SC, 497, Paris Le Cerf (consultable en ligne à : http://droitromain.upmf-grenoble.fr).

Cyprien de Carthage

De mortalitate

Cyprianus Carthagensis, De mortalitate, PL, 4, col. 581-602.

Dig.

Digesta Iustiniani (Corpus iuris ciuilis : consultable en ligne à : www.thelatinlibrary.com).

Dynamius de Marseille

16

Vita sancti Maximi

Dynamius Patricius, Vie de saint Maxime, Salvatore Gennaro (éd.), Catane Università di Catania, 1966.

Ennode de Pavie

Epistulæ

Ennodius, Opera, CSEL, 6, Wilhelm Hartel (éd.), Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1882.

Épictète (transcris par Arrien)

Διατριϐαί

Épictète, Entretiens et Manuel, Joseph Souillé & Armand Jagu, CUF, Paris Les Belles Lettres, [1963] 2003.

Eucher de Lyon

De contemptu mundi

Eucherius Lugdunensis, De contemptu mundi, Salvatore Pricoco (éd.), Florence Nardini, 1990.

De laude eremi

Eucherius Lugdunensis, De laude eremi, Salvatore Pricoco (éd.), Catane Università di Catania, 1965.

Eugippe

Vita sancti Seuerini

Eugippius, Vita sancti Seuerini, MGH, Scr. rer. Germ., 26.

Eusèbe de Césarée

Βίος Κωνσταντίνου

Eusèbe de Césarée, Vie de Constantin, Friedhelm Winkelmann, Luce Pietri & Marie-Joseph Rondeau (éd.), SC, 559, Paris Le Cerf, 2013.

Εκκλησιαστικὴ Ἰστορία

Eusèbe de Césarée, Histoire ecclésiastique, 4 vol., chanoine Gustave Bardy (éd.), SC, 31, 41, 55 & 73, Paris Le Cerf, [1952-1958] 1993-2011.

Évagre le Pontique

εὐχὴ

᾽Ευάγριος Ποντικός, εὐχὴ, PG, 40, col. 345-399 (ci-après : De oratione).

Fauste de Riez

De gratia

Fauste de Riez, De la grâce de Dieu et du libre arbitre, Digne Association pour létude et la sauvegarde du patrimoine religieux de la Haute-Provence, 1996 (ci-après : De la Grâce).

Epistulæ

Faustus Reiensis, Opera, August Engelbrecht (éd.), CSEL, 21, Berlin Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1891.

17

Homilia in litaniis

Pseudo Eusebius Gallicanus, Collectio Homiliarum et Sermones extrauagantes, François Glorie (éd.), CCSL, 101, 101A & 101B, Turnhout Brepols, 1970-1971.

Frédégaire

Chronica

Fredegarius, Chronica libri iv, MGH, Scr. rer. mer., 2, p. 1-193.

Gennade de Marseille

De scriptoribus ecclesiasticis

Gennadius Massiliensis, De scriptoribus ecclesiasticis, PL, 58, col. 1059-1120.

Liber de uir. inl.

Gennadius Massiliensis, Liber de uiris inlustribus, Ernest Cusching Richardson (éd.), TU, 14, 1, Leipzig Hinrichs, 1896, p. 57-97.

Gesta apud Zenophilum

Jean-Louis Maier, Le dossier du donatisme, 1 : Des origines à la mort de Constance II (303-361), Berlin Akademie verlag, 1987, p. 214-239 (consultable en ligne à : https://books.google.fr).

Gesta pontificum Autissiodorensium

La geste des évêques dAuxerre, Guy Lobrichon & Michel Sot (éd.), Paris Les Belles Lettres, 2002 (consultable en ligne à : https://books.google.fr).

Gratien

Decretum

Gratianus, Decretum, in Corpus Iuris Canonici, 1, Emil Friedberg (éd.), Graz Akademische Druck, [1879] 1959 (consultable en ligne à : http://geschichte.digitale-sammlungen.de).

Grégoire (pape)

Dialogorum

Grégoire le Grand, Dialogues, 2 : Livres I-III, Dom Adalbert de Voguë (éd.), SC, 260, Paris Le Cerf, [1979] 2011.

Epistulæ

Registrum epistularum, MGH, Epistulæ, 2, 1 & 2, 2.

In i Regum

Gregorius papa, In i Regum, PL, 79, col. 17-468.

Grégoire de Nysse

Bίος Μωυςέως

Grégoire de Nysse, Vie de Moïse, R. P. Jean Daniélou (éd.), éd. rev., SC, 1 bis, Paris Le Cerf, [1942] 2007.

Grégoire de Tours (ensemble des œuvres consultables à www.domus-ecclesiæ.de et www.mgh.de)

18

De passione Iuliani

Gregorius Turonensis, De passione et uirtutibus sancti Iuliani, MGH, Scr. rer. mer., 1, 2, p. 112-134.

De uirtutibus sancti Martini

Gregorius Turonensis, De uirtutibus sancti Martini, MGH, Scr. rer. mer., 1, 2, p. 135-211.

DLH

Gregorius Turonensis, Decem libri historiarum, MGH, Scr. rer. mer., 1, 1.

Glor. conf.

Gregorius Turonensis, Gloria confessorum, MGH, Scr. rer. mer., 1, 2, p. 294-370.

Glor. mart.

Gregorius Turonensis, Gloria martyrum, MGH, Scr. rer. mer., 1, 2, p. 34-111.

Vita Patrum1

Gregorius Turonensis, Vita Patrum, MGH, Scr. rer. mer., 1, 2, p. 211-294.

Vita Aredii

Gregorius Turonensis, Decem libri historiarum, 10, 29, MGH, Scr. rer. mer., 1, 1, p. 522-525.

Hermas

Le Pasteur dHermas

Hermas, Le Pasteur, Robert Joly (éd.), SC, 53 bis, Paris Le Cerf, [1958] 2011.

Hilaire de Poitiers (saint)

Contra Constantium

Hilaire de Poitiers, Contre Constance, André Rocher (éd.), SC, 334, Paris Le Cerf, 1987.

Histoire littéraire de la France

Histoire littéraire de la France, Paris Imprimerie nationale (collection en cours, fondée en 1733 par les Mauristes sous le titre : Histoire littéraire de la France par des religieux bénédictins de la Congrégation de Saint-Maur).

Historia Augusta

Histoire Auguste : Les empereurs romains des iie et iiie siècles, André Chastagnol (éd.), Paris Robert Laffont, 1994.

Homère

Οδύσσεια

Homère, LOdyssée, Victor Bérard (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1924] 2002.

Hydace de Chaves

Chronicon

Hydace, Chronique, 2 vol., Alain Tranoy (éd.), SC, 218 & 219, Paris Le Cerf, 1974 & 1975.

Ignace dAntioche

Ad Magnesios

Ignatius Antiochenus, Ad Magnesios, 3, 1, PG, 5, col. 661-674.

19

Irénée de Lyon

Aduersus hæreses

Irénée de Lyon, Contre les hérésies, 4, 1-2, Adelin Rousseau et alii (éd.), SC, 100.1-2, Paris Le Cerf, [1965] 2006.

Itinerarium Burdigalense

Itinerarium Burdigalense, Paulus Geyer & Otto Kunz (éd.), CCSL, 175, Turnhout Brepols, 1965.

Jean Cassien

Conlationes

Jean Cassien, Conférences, 3 vol., chanoine Gustave Bardy (éd.), SC, 42, 54 & 64, Paris Le Cerf, 1966, 1967 & 1999.

De incarnatione

Jean Cassien, Traité de lIncarnation contre Nestorius, Marie-Anne Vannier (éd.), Paris Le Cerf, 1999.

De institutis

Jean Cassien, Institutions cénobitiques, R. P. Jean-Claude Guy (éd.), SC, 109, Paris Le Cerf, [1965] 2001.

Jean Chrysostome (saint)

Laudatio sancti Eustathii

Ioannes Chrysostomus, Laudatio sancti Eustathii, PG, 50, col. 600-604.

Jérôme de Stridon

Aduersus Iouinianum

Hieronymus, Aduersus Iouinianum, PL, 23.

Commentarius

Hieronymus, Commentarius in epistulam beati Pauli ad Galatas, PL, 26, col. 307-438.

Contra Vigilantium

Hieronymus, Contra Vigilantium, PL, 23, col. 339-352.

De septem ordinibus Ecclesiæ

voir Pseudo-Jérôme.

Epistulæ

Saint Jérôme,
Correspondance, 4

Lettres LXXI, Maurice Testard (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1954] 2002.

Saint Jérôme,
Correspondance, 6

Lettres CX-CXX, Jérôme Labourt (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1958] 2003.

Saint Jérôme,
Correspondance, 7

Lettres CXXI-CXXX, Jérôme Labourt (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1961] 2003.

Vita Malchi

Jérôme, Trois Vies de moines (Paul, Malchus, Hilarion), Pierre Leclerc, Edgardo Martin Morales & Dom Adalbert de Vogüé (éd.), SC, 508, Paris Le Cerf, 2007.

Jordanès

Getica

Jordanes, Histoire des Goths, Olivier Devillers (éd.), Paris Les Belles Lettres, 1995.

20

Julien Pomère

De uita contemplatiua

Iulianus Pomerius, De uita contemplatiua, PL, 59, col. 415-520.

Lactance

De mortibus persecutorum

Lactance, De la mort des persécuteurs, Jacques Moreau (éd.), SC, 39, Paris Le Cerf, [1954] 2006.

Diuinæ institutiones

Lactantius, Diuinæ institutiones, PL, 6, col. 733-822.

Liber historiæ Francorum

Liber historiæ Francorum, MGH, Scr. rer. mer., 2, p. 215-328.

Lucien de Samosate

Ʃυκοφαντία

Lucien, Opuscules, 2 : Contre la calomnie, Jacques Bompaire (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, 2003-2008.

Macrobe

Commentarium

Macrobe, Commentaire au songe de Scipion, Mireille Armisen-Marchetti (éd.), 2 vol., CUF, Paris Les Belles Lettres, 2001 & 2003.

Marius dAvenches

Chronica

Marius Auenticensis, Chronica, MGH, Auct. anct., 11, p. 225-239.

Méthode dOlympe

Ʃυμπόσιον των δέκα παρθένων

Méthode dOlympe, Le banquet, R. P. Herbert Musurillo & Victor-Henry (éd.), SC, 95, Paris Le Cerf, 1963.

Minucius Felix

Octauius

Minucius Felix, Octauius, François Record (trad.), Paris Bloud & Cie, 1911 (consultable en ligne à www.gallica.fr).

Nennius

Historia Brittonum

Nennius, Historia Brittonum, MGH, Auct. ant., 13, p. 111-193.

Notitia Dignitatum

Notitia Dignitatum, Otto Seeck (éd.), Berlin Université de Berlin, [1876] 1962 (consultable en ligne à www.thelatinlibrary.com).

Notitia Galliarum

Notitia prouinciarum et ciuitatum Galliæ, MGH, Auct. ant., 9, 1, p. 584-612 (consultable en ligne à : www.dmgh.de).

21

Nouellæ

Leges Nouellæ ad Theodosianum pertinentes, Theodor Mommsen & Paulus Meyer (éd.), Berlin Université de Berlin, 1905 (consultable en ligne à : http://droitromain.upmf-grenoble.fr).

Optat de Milève

Contra Parmenianum

Optat de Milève, Traité contre les donatistes, 2 vol., Mireille Labrousse (éd.), SC, 412-413, Paris Le Cerf, 1995-1996.

Origène

Contra Celsum

Origène, Contre Celse, Marcel Borret (éd.), SC, 132, Paris Le Cerf, 1967.

In Ioannem

Origène, Commentaire sur saint Jean, Cécile Blanc (éd.), 5 vol., SC, 120 bis, 157, 222, 290 & 385 Paris Le Cerf, [1966-1982] 1992-2006.

Panégyriques latins

Panégyriques latins, 1, Édouard Galletier (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1949] 2003.

Passio sancti Maximiliani

Passio sancti Maximiliani, AA SS, Oct., 6, p. 52-58.

Paul Orose

Commonitorium ad Augustinum

Paulus Orosius, Commonitorium ad Augustinum, PL, 31, col. 1211-1216.

Historiæ aduersus paganos

Paulus Orosius, Historiæ aduersus paganos, Karl Zangemeister (éd.), CSEL, 5, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1882.

Paulin de Nole

Carmina

Paulinus Nolanus, Carmina, Wilhelm de Hartel (éd.), 1894, éd. augm., Margit Kamptner (éd.), CSEL, 30, Berlin Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1999.

Epistulæ

Paulinus Nolanus, Epistulæ, PL, 61, col. 153-420.

Paulin de Périgueux

De uita sancti Martini

Paulinus Petricordiensis, De uita sancti Martini, PL, 61, col. 1009-1072.

Platon

Εὐθύφρων

Platon, Œuvres complètes, 1, Alfred Croiset (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1923] 2002.

Πρωταγόρας

Platon, Œuvres complètes, 3, 1 : Protagoras, Alfred Croiset (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1923] 2002.

22

Πολιτεία

Platon, Œuvres complètes, 7, 1 : La république, Émile Chambry (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1931] 2002.

Plutarque

Βίοι Παράλληλοι

Plutarque, Vies parallèles, Anne-Marie Ozanam et alii (éd.), Paris Gallimard, 2001.

Polybe

Ἱστορίαι

Polybe, Histoire, Denis Roussel (éd.), Paris Gallimard, [1970] 2003.

Procope de Césarée

De bello Gothico

Procope, Histoire des Goths, Denis Roques & Janick Auberger (éd.), Paris Les Belles Lettres, [1995] 2015.

De bello Vandalico

Procope, La guerre contre les Vandales, Philippe Muray (éd.), Paris Les Belles Lettres, 1990.

Prosper dAquitaine (uel Tiro)

Carmen de ingratis

Prosper Tiro, Carmen de ingratis, PL, 51, col. 91-148.

Carmen de prouidentia diuina

Prosper Tiro, Carmen de prouidentia diuina, PL, 51, col. 617-638.

Chronicon

Prosper Tiro, Chronicon, MGH, Auct. ant., 9, p. 385-499.

Contra conlatorem

Prosper Tiro, De gratia Dei et libero arbitrio contra conlatorem, in Opera omnia, PL, 51, p. 213-276.

De uocatione omnium gentium

Prosper Tiro, De uocatione omnium gentium, PL, 51, col. 649-653.

Epistula ad Rufinum

Prosper Tiro, Epistula ad Rufinum de gratia et libero arbitrio, PL, 51, col. 77-90.

Epitaphium

Prosper Tiro, Epitaphium nestorianæ et pelagianæ hæreson, PL, 51, col. 153-154.

Ad obiectionum Gallorum calumniantium

Prosper Tiro, Pro Augustino responsiones ad capitula obiectionum Gallorum calumniantium, PL, 51, col. 155-164.

Ad excerpta Genuensium

Prosper Tiro, Pro Augustino responsiones ad excerpta Genuensium, PL, 51, col. 187-202.

Ad capitula obiectionum Vincentianarum

Prosper Tiro, Pro Augustino responsiones ad capitula obiectionum Vincentianarum, PL, 51, col. 177-186.

Prudentius

23

Cathemerinon

Prudentius, Cathemerinon, 2 vol., Henri John Thomson (éd.), Cambridge (Mass.) Harvard University Press, 1989.

Peristephanon

Prudentii carmina, Maurice Cunningham (éd.), CCSL, 126, Turnhout Brepols, 1966.

Pseudo-Jérôme

De septem ordinibus Ecclesiæ

Pseudo-Hieronymus, De septem ordinibus Ecclesiæ, R. P. Athanasius Walter Kalff (éd.), Wurtzbourg Julius-Maximilians-Universität Würzburg, 1937 (ci-après : Des sept ordres de lÉglise).

Quintilien

Institutio oratoria

Quintilien, Institution oratoire, 6, Jean Cousin (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1979] 2003.

Rurice de Limoges

Epistulæ

Ruricius Lemouicensis, Epistulæ, August Engelbrecht (éd.), CSEL, 21, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1891, p. 351-450.

Rutilius Namatianus

De redito suo

Rutilius Namatianus, Sur son retour, Étienne Wolff & Serge Lancel (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, 2007.

Salluste

De bello Iugurthino

Salluste, La conjuration de Catilina, la guerre de Jugurtha, fragments des histoires, 1941, Jean Hellegouarch (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1962] 2003.

Salvien de Marseille

Ad Ecclesiam

Salvien de Marseille, Œuvres, 1, Georges Lagarrigue (éd.), SC, 220, Paris Le Cerf, [1971] 2013, p. 138-344.

Aduersus auaritiam

Saluianus Massiliensis, Aduersus auaritiam, PL, 53.

De gubernatione Dei

Salvien de Marseille, Œuvres, 2, Georges Lagarrigue (éd.), SC, 220, Paris Le Cerf, [1971] 2013.

Sénèque

De prouidentia

Sénèque, Dialogues, 4, René Waltz (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1927] 2006.

Sidoine Apollinaire

24

Carmina

Sidonius Apollinaris, Epistulæ et carmina, MGH, Auct. ant., 8, p. 173-264.

Epistulæ

Sidonius Apollinaris, Epistulæ et carmina, MGH, Auct. ant., 8, p. 1-172.

Socrate de Constantinople (ou le scolastique)

Εκκλησιαστικὴ Ἰστορία

Socrate de Constantinople, Histoire ecclésiastique, 1, Pierre Maraval & Pierre Périchon (éd.), SC, Paris Le Cerf, 2004.

Sulpice Sévère

Chronica

Sulpice Sévère, Chroniques, Ghislaine de Senneville-Grave (éd.), SC, 441, Paris Le Cerf, 1999.

Gallus

Sulpice Sévère, « Gallus » : Dialogues sur les « vertus » de saint Martin, Jacques Fontaine & Nicole Dupré (éd.), SC, 510, Paris Le Cerf, 2006.

Tacite

Annales

Tacite, Annales, 1, Joseph Hellegouarch (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, 2003.

Tertullien

Apologeticus

Tertullianus, Apologeticus aduersus gentes pro christianis, (consultable en ligne à : https://archive.org).

Sermo in carne

Tertullien, La chair du Christ, 2 vol., Jean-Pierre Mahé (éd.), SC, 216-217, Paris Le Cerf, [1975] 2006.

Thomas dAquin (saint)

Summa theologica

Thomas dAquin, Somme théologique, Albert Raulin (éd.), Paris Le Cerf, 1984 (consultable en ligne à : www.ccel.org).

Tite-Live

Ab Vrbe condita

Tite-Live, Histoire romaine, 1, Jean Bayet, Gaston Baillet & Richard Adam (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1940] 2003.

Valérien de Cimiez

Homiliæ

Valerianus Cemeliensis, Homiliæ, PL, 52, col. 691-756.

Végèce

De re militari

Vegèce, Traité de lart militaire, Victor Develay (éd.), Paris J. Corréard, 1859.

25

Venance Fortunat

Carmina

Venantius Fortunatus, Opera pedestria, MGH, Auct. ant., 4, 2, p. 7-292 (Venance Fortunat, Poèmes, 3 vol., Marc Reydellet [éd.], CUF, Paris Les Belles Lettres, 1994-2004).

Vita sancti Martini

Venance Fortunat, Œuvres, 4 : Vie de saint Martin, Solange Quesnel (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, 2002.

Victorin de Pettau

Commentarius in Apocalypsin

Victorinus Petauionensis, Commentarius in Apocalypsin, Johann Haussleiter (éd.), CSEL, 49, Vienne Arbeitsstelle der Universität Salzburg, 1916.

Victrice de Rouen

De laude sanctorum

Victricius Rothomagensis, De laude sanctorum, PL, 20, col. 443-458.

Vincent de Lérins

Commonitorium

Vincentius Lirinensis, Commonitorium, Roland Demeulenære et alii (éd.), CCSL, 64, Turnhout Brepols, 1985.

Virgile

Æneis

Virgile, Énéide, Jacques Perret & Roger Lesueur (éd.), CUF, Paris Les Belles Lettres, [1977] 2009.

Instruments de travail et recueils de sources

BHL

Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquæ et Mediæ Ætatis, [1898-1901] 1949, SH, 6, 2 vol., Bruxelles Société des Bollandistes.

Blaise

Albert Blaise, 1954, Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens, Turnhout Brepols.

CHL

Chronologie de lhagiographie latine des origines à 1550 daprès la B.H.L., 2004, Namur Université Notre-Dame de la Paix.

26

CIL

Corpus Inscriptionum Latinarum (Académie des sciences de Berlin-Brandebourg).

CCSL

Corpus Christianorum series latinæ (Turnhout, Brepols).

Clauis

Clauis Patrum latinorum, corpus christianorum : Series latina, [1951] 1995, Dom Éloi Dekkers & Émile Gaar (éd.), Steenbrugge Brepols.

CSEL

Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum (Berlin).

DACL

Dom Henri Leclercq & Fernand Cabrol (dir.), 1907-1951, Dictionnaire darchéologie chrétienne et de liturgie, 15 vol., Paris Letouzey & Ané.

Der Neue Pauly enzyclopädie der Antike

Der neue Pauly Enzyclopädie der Antike, 1997, Stuttgart / Weimar Brill.

DHGE

Dictionnaire dHistoire et de Géographie Ecclésiastique, 1930-, Turnhout Brepols.

Dictionnaire des Francs

Pierre Riché & Patrick Perrin, [1996] 2013, Dictionnaire des Francs : les Mérovingiens et les Carolingiens, éd. rev., Paris Bartillat.

Dictionnaire encyclopédique du Moyen Âge

André Vauchez (dir.), 1997, Dictionnaire encyclopédique du Moyen Âge, 2 vol., Paris / Cambridge / Rome Le Cerf.

Dictionnaire du Maine-et-Loire

Célestin Port, [1878] 1978, Dictionnaire historique, géographique et biographique du Maine-et-Loire et de lancienne province dAnjou, 3, Angers H. Siraudeau & Cie.

DS

Dictionnaire de spiritualité, 1932-1995, Paris Beauchesne.

DTC

Dictionnaire de théologie catholique, 1902-1972, Paris (consultable en ligne à : http://jesusmarie.free.fr).

Du Cange

Charles du Fresne, sieur du Cange et alii, [1678] 1883-1887, Glossarium mediæ et infimæ latinitatis, 10 vol., Niort L. Favre (consultable en ligne à : http://ducange.enc.sorbonne.fr).

Fastes épiscopaux

Mgr Louis Duchesne, Fastes épiscopaux de lancienne Gaule, 3 vol., Paris De Boccard, 1907-1910.

Gaudemet

Jean Gaudemet, [1968] 1982, Les institutions de lAntiquité, Paris Montchrestien.

GP

Prosopographica, 4 : Martin Heinzelmann, 1982, Die Gallische Prosopographie 260-527, Francia, 10, p. 531-718.

27

Hefele & Leclercq

Mgr von Karl Joseph Hefele & Dom Henri Leclercq, 1907 & 1908 Histoire des conciles, 2-3, Paris Letouzey & Ané (consultable en ligne à : http://catholicapedia.net rubrique « index thématique / histoire des conciles2 »).

Humbert

Michel Humbert, [1971] 2011, Institutions politiques et sociales de lAntiquité, Paris Dalloz.

Jaffé

Philippe Jaffé, 1851, Regesta pontificum Romanorum ab condita Ecclesia ad annum post christum natum mcxcviii, Berlin Veit & Cie.

Labbe-Cossart

R. P. Philippe Labbé & R. P. Gabriel Cossart, 1671-1672, Sacrosancta concilia ad regiam editionem exacta, Paris Société typographique du livre ecclésiastique (consultable en ligne à : http://patristica.net/labbe).

Lambolley

Lambolley Jean-Luc, 1995, Lexique dhistoire et de civilisation romaines, Paris Ellipses.

Le Blant

Edmond Le Blant (dir.), 1892, Nouveau recueil des inscriptions chrétiennes de la Gaule antérieures au viiie siècle, Paris Imprimerie nationale.

Lenain de Tillemont

Louis-Sébastien Lenain de Tillemont, 1693-1712, Mémoires pour servir à lhistoire ecclésiastique des six premiers siècles, justifiés par les citations des auteurs originaux avec une chronologie où lon fait un abrégé de lhistoire ecclésiastique et avec des notes pour éclaircir les difficultés des faits de la chronologie, 16 vol., Paris Charles Robustel (consultable en ligne à : http://books.google.fr).

Mansi

Mgr Giovanni Domenico Mansi, [1759-1798] 1901-1927, Sacrorum conciliorum, noua et amplissima collectio, Louis Petit & Jean-Baptiste Martin (éd.), Paris Hubert Welter.

MGH

Monumenta Germaniæ Historica (consultable en ligne à : www.dmgh.de).

28

Auct. ant.

Auctores antiquissimi.

4, 1, Frederick Leo (éd.), [1881] 2007, Munich.

4, 2, Bruno Krusch (éd.), [1885] 1995, Munich.

6, 2, Rudolf Peiper (éd.), [1883] 1985, Munich.

7, Frederick Vogel (éd.), [1885] 1995, Munich.

8, Christian Luetjohann (éd.), [1887] 2004, Munich.

9, Theodor Mommsen (éd.), [1892] 1981, Munich.

11, Theodor Mommsen (éd.), 1894, Munich.

13, Theodor Mommsen (éd.), 1898, Munich.

Epist.

Epistolæ.

2, 1, Gregorii i papæ Registrum epistularum : Libri i-vii, Paul Ewald & Ludwig Hartmann (éd.), [1887] 1992, Berlin.

2, 2, Gregorii i papæ Registrum epistularum : Libri viii-xiv, Ludwig Hartmann (éd.), [1892] 1992, Berlin.

3, Merowingici et Karolini ævi, Wilhelm Gundlach & Ernst Dümmler (éd.), [1892] 1994, Berlin.

Scr. rer. germ.

Scriptores rerum germanicarum.

26, Theodor Mommsen (éd.), [1898] 1978, Berlin.

Scr. rer. mer.

Scriptores rerum merouingicarum.

1, 1, Bruno Krusch & Whilhelm Levison (éd.), [1937] 1993, Hanovre.

1, 2, Bruno Krusch (éd.), [1885] 1988, Hanovre.

2, Bruno Krusch (éd.), [1888] 2011, Hanovre.

3, Bruno Krusch (éd.), [1896] 1995, Hanovre.

7, Bruno Krusch & Wilhelm Levison (éd.), [1920] 1997, Hanovre.

PCBE

Luce Pietri & Marc Heijmans (dir.), 2013, Prosopographie chrétienne du Bas-Empire, 4 : La Gaule chrétienne (314-614), 2 vol., s. l. (Paris) ACHCByz.

PG

R. P. Jacques-Paul Migne (dir.), 1857-1866, Patrologia græca, 161 vol., Paris (consultable en ligne à : www.documentacatholicaomnia.eu).

PL

R. P. Jacques-Paul Migne (dir.), 1844-1865, Patrologia latina, 221 vol., Paris (consultable en ligne à : www.documentacatholicaomnia.eu).

29

PLRE

The Prosopography of the Later Roman Empire

1 : A.D. 260-395, 1971, Arnold Hugh Martin Jones, John Robert Martindale & John Morris (éd.), Cambridge Cambridge University Press.

2 : A.D. 395-527, 1980, Arnold Hugh Martin Jones, John Robert Martindale & John Morris éd.), Cambridge Cambridge University Press.

3 : A.D. 527-641, [1992] 2011, 2 vol., John Robert Martindale (éd.), Cambridge Cambridge University Press, 2011.

PLS

Patrologiæ latinæ supplementum, 1900-1974, Adalbert Hammam & Jean-Yves Guillaumin (éd.), 22 vol., Turnhout Brepols.

Queyrel

Queyrel Anne & François, 1996, Lexique dhistoire et de civilisation grecques, Paris Ellipses.

RAC

Reallexikon fur Antike und Christentum, 1950-, Stuttgart Anton Hiersemann (volumes déjà parus consultables en ligne à : http://www.antike-und-christentum.de).

SHG

François Dolbeau, Martin Heinzelmann & Joseph-Claude Poulin, 1987, « Les Sources hagiographiques narratives composées en Gaule avant lan mil (SHG) : Inventaire, examen critique, datation », Francia, 15, 1, p. 701-714.

Souter

Alexander Souter, [1949] 1996, Glossary of Later Latin to 600 A.D., Oxford Sandpiper Books Ltd.

Str.

Stroheker Karl Friedrich, 1948, Der senatorische adel im spätantiken Gallien, Tübingen Alma Mater.

Topographie chrétienne

Nancy Gauthier & Jean-Charles Picard (dir.), Topographie chrétienne des cités de la Gaule, des origines au milieu du viiie siècle, Paris de Boccard.

1 : Province ecclésiastique de Trèves (« Belgica prima »), 1986, Nancy Gauthier (éd.).

2 : Provinces ecclésiastiques dAix et dEmbrun (« Narbonensis secunda » et « Alpes Maritimæ ») et Corse, 1986, Yvette Duval et alii (éd.).

3 : Provinces ecclésiastiques de Vienne et dArles (« Viennensis » et « Alpes Graiæ et Pœninæ »), 1986, Jacques Biarne et alii (éd.).

5 : Province ecclésiastique de Tours (« Lugdunensis tertia »), 1987, Luce Pietri & Jacques Biarne (éd.).

30

8 : Province ecclésiastique de Sens (« Lugdunensis Senonia »), 1992, Jean-Charles Picard et alii (éd.).

10 : Province ecclésiastique de Bordeaux (« Aquitania secunda »), 1986, Louis Maurin et alii (éd.).

15 : Province ecclésiastique de Besançon (« Maxima Sequanorum ») et Valais, 2007, Charles Bonnet et alii (éd.).

VTB

R. P. Xavier-Léon Dufour (dir.), [1961] 1988, Vocabulaire de théologie biblique, Paris Le Cerf.

Généralités

a.

ante

A.D.

After Death (après Jésus-Christ)

augm.

augmenté

Bf.

Bischof [von] (évêque [de])

bibl. mun.

bibliothèque municipale

c.

circa

col.

colonne

coll.

collection

corr.

corrigé

Dr

Docteur

éd.

éditeur scientifique

ep.

episcopus

extr.

extremo, extremum

fasc.

fascicule

ini.

initio

l. c.

Legio Christi

loc. cit.

loco citato (signale un extrait dans un ouvrage collectif ou une revue)

Mass.

Massachusetts

med.

medium

Mgr

Monseigneur

nouv.

nouveau

31

op. cit.

opus citatum (ou opere citato : signale un extrait dans louvrage dun auteur)

p.

page

p.

post

pl.

planche

Pr.

Professeur

rev.

revu

R. P.

Révérend Père

s.

siècle

sæc.

sæculo, saeculum

s. l.

sans lieu

s. l. n. e.

sans lieu ni éditeur

sér.

série

s. j.

Societas Jesu

sq.

et sequentia

suppl.

supplémentaire

v.

vers (dune poésie)

vol.

volume

1 Parfois abrévié VP par certains auteurs.

2 Lattention est attirée sur le fait quil sagit dun site militant, mais le texte du Hefele & Leclercq y est disponible en version pdf, sans modification ni commentaire.