Aller au contenu

Classiques Garnier

Bibliographie

  • Prix de la biographie de l'Académie française 2013
  • Type de publication : Chapitre d’ouvrage
  • Ouvrage : Les Lettres et la Tiare. E. S. Piccolomini, un humaniste au xve siècle
  • Pages : 441 à 465
  • Collection : Études et essais sur la Renaissance, n° 98
  • Série : Perspectives humanistes, n° 5
  • Thème CLIL : 4027 -- SCIENCES HUMAINES ET SOCIALES, LETTRES -- Lettres et Sciences du langage -- Lettres -- Etudes littéraires générales et thématiques
  • EAN : 9782812445071
  • ISBN : 978-2-8124-4507-1
  • ISSN : 2114-1096
  • DOI : 10.15122/isbn.978-2-8124-4507-1.p.0441
  • Éditeur : Classiques Garnier
  • Mise en ligne : 30/08/2012
  • Langue : Français
441

Bibliographie

Ouvrages d’Enea Silvio Piccolomini (Pius II)

Opera omnia

Æneæ Sylvii Piccolominei Senensis, qui post adeptum Pontificatum Pius eius nomini Secundus appelatus est, opera quæ extant omnia… / Basileæ / per Henrichum Petri mense augusto an. mdli [1034 p.].

Æneæ Sylvii Piccolominei Senensis, qui post adeptum Pontificatum Pius eius nomini Secundus appelatus est, opera quæ extant omnia… / Basileæ / ex officina Henricpetrina, 1571, mense Augusto [1086 p.]. Édition enrichie de deux textes par rapport à la précédente dont elle conserve la pagination :

Pii papæ II Bulla retractationum omnium dudum per eum in minoribus adhuc agentem pro concilio Basilien. et contra Eugenium summum Pontificem Æneæ scriptarum, non paginée.

De Ritu, Situ, Moribus, et Conditione Germaniæ, descriptio, p. 1034-1086.

Æneæ Sylvii Piccolominæi, Opera quæ extant omnia, Basilæ, Frankfurt, 1974 (réédition de l’édition de 1571).

Œuvres (classement alphabétique par titre latin
et en traduction)

Enea Silvio Piccolomini-Papa Pio II, Asia, a cura di Nicola Casella, Bellinzona, Edizioni Casagrande, 2004.

Wolkan, Rudolf, Der Briefwechsel des Æneas Silvius Piccolomini, Fontes Rerum Austriacarum : Diplomataria et Acta, series ii, 61-62, 67, 68, Wien, 1909-1918. Les 3 volumes sont parfois présentés sous la référence i, ii, iii. Volume 61-62, Wien, 1909 (lettres de 1431 à 1446). Volume 67, Wien, 1912 (lettres de 1447 à 1450). Volume 68, Wien, 1918 (lettres de 1451 à 1454).

Pii Papæ II. Bulla retractatiorum omnium dudum per eum in minoribus adhuc agentem pro concilio Basilien. et contra Eugenium summum Pontificem scriptarum, dans Opera quæ extant omnia…, Basilæ, 1571 (non paginé).

442

Bulla de profectione in Turcos : et de prærogatiuis eiusdem passagii (bulle Ezechielis prophetæ), Epist. ccccxii, dans Opera quæ extant omnia…, Basilæ, 1551, p. 914-923.

Quod Antiqua Ædificia Urbis (sur la sauvegarde des monuments antiques), dans Müntz, Eugène, Les arts à la cour des papes pendant le xve et le xvie siècle. Recueil de documents inédits, Paris, E. Thorin éditeur, 1878, 1re partie, p. 352-353. Repris dans De Angelis D’Ossat, Matilde, « Pio II e le antichità di Roma », dans Enea Silvio Piccolomini Pius Secundus Pœta Laureatus, p. 421-422 (avec traduction italienne).

Enee Silvi Piccolominei postea Pii PP. II Carmina, edidit commentarioque instruxit A. van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1994.

Carmina, dans Pœti latini del Quattrocento, a cura di F. Arnaldi, L. Gualdo Rosa, L. Monti Sabia, Milano-Napoli, Ricciardi editore, 1964, p. 126-159 (con testo latino a fronte). Édition partielle.

E. S. Piccolomini, Chrysis, a cura di Ireneo Sanesi, Firenze, Bibliopolis, 1941.

Chrysis, dans Humanist comedies, edited and translated by Gary R. Grund, Cambridge, Massachusetts-London, England, Harvard University Press, 2005.

E. S. Piccolomini, Chrysis, édition critique de Jean-Louis Charlet, Paris, Honoré Champion, 2006.

I Commentari di E. S. Piccolomini, a cura di Giuseppe Bernetti, Milano, Longanesi & C., 1981 (réédition de l’ouvrage paru à Sienne, Casa Editrice Cantagalli, 1972-1976). Traduction italienne.

Pii Secundi Pontificis Max. Commentarii rerum memorabilium, quæ temporibus suis contigerunt, a R.D. Ioanne Gobellino Vicario Bonnen. iamdiu compositi, et a R.P.D. Francisco Band. Picolomineo Archiepiscopo Senensi ex vetusto originali recogniti…, Romæ, ex typographica Dominici Basæ, mdlxxxiiii (édition de 1584 de Bandini).

I Commentarii, edizione con testo a fronte, note e indici, a cura di Luigi Totaro, 2 vol., Milano, Adelphi, 1984 (edizione basata sul ms. 147 della Biblioteca Corsiniana di Roma, il cui testo rappresenta l’ultima volontà dell’Autore, essendo datato 12 giugno 1464). Nuova edizione ampliata : 2008 (mêmes références).

Pii II Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt, ad codicem fidem nunc primum editi ab A. van Heck, 2 vol., Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1984.

Pii secundi Pontificis Maximi Commentarii, textum recensuerunt atque explicationibus, apparatu critico indiceque nominum ornaverunt I. Bellus et I. Boronkai, Budapest, Balassi Kiadó, 1993-1994, 2 vol. (Édition établie sur le manuscrit Corsiniano 147).

443

Pius II, Commentaries, edited by Margaret Meserve and Marcello Simonetta, Cambridge, Mass., Harvard University Press, 2003 <2007>.

Ænea Silvii, De Curialium Miseriis Epistola, edited, with introduction and notes, by Wilfred P. Mustard, Baltimore, Johns Hopkins Press-London, Humphrey Milford-Oxford University Press, 1928.

De curialium miseriis, dans Epistolarium seculare, complectens De duobus amantibus, De naturis equorum, De curialum miseriis, post R. Wolkan iterum recognouit edidit Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007, p. 393-421.

Æneæ Sylvii episcopi Senensis, in libros Antonii Panormitæ Pœtæ, de dictis et factis Alphonsi regis memorabilibus commentarius, dans Opera quæ extant omnia, p. 472-499.

De duobus amantibus historia, dans Epistolarium seculare, complectens De duobus amantibus, De naturis equorum, De curialum miseriis, post R. Wolkan iterum recognouit edidit Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007, p. 311-345.

Enee Silvii Piccolominei, De Europa, ed. Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2001.

Æneas Sylvius Piccolominus (Pius II), De gestis concilii Basiliensis commentariorum libri II, edited and translated by D. Hay and W. K. Smith, Oxford, Clarendon Press, 1967.

De liberorum educatione, dans Humanist Educational Treatises, edited and translated by Craig W. Kallendorf, Cambrige, Massachusetts-London, Harvard University Press, 2002, p. 126-259.

(Tractatus) de liberorum educatione, dans Garin, Eugenio, Il pensiero pedagogico dello Umanesimo, Firenze, Sansoni, 1958, p. 198-295.

De naturis equorum, dans Epistolarium seculare, post R. Wolkan iterum recognouit edidit Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007, p. 349-367.

Epistola Enee Silvii de Picolominibus de ortu et auctoritate imperii Romani, dans Wolkan, Rudolf, Der Briefwechsel des Æneas Silvius Piccolomini, vol. 67, p. 6-24.

Kallen, Gerhard, Æneas Silvius Piccolomini als Publizist in der Epistola de ortu et auctoritate imperii romani, Cologne, Deutsch-Italienisches Kulturinstitut, 1939, p. 52-96.

Aeneas Sylvius Piccolomini, On the origin and Authority of the Roman Empire, translated by C. J. Nederman with T. M. Izbicki, in Three Tracts on Empire, Bristol-Sterling, University of Durham-Thoemmes Press, 2000, p. 95-112.

De rebus Basilee vel stante vel dissoluto concilio gestis, dans Wolkan, Rudolf, Der Briefwechsel des Æneas Silvius Piccolomini, vol. 67, p. 164-228.

De ritu, Situ, Moribus, et Conditione Germaniæ, descriptio, dans Opera quæ extant omnia, 1571, p. 1034-1086.

444

Enee Silvii Piccolominei postea Pii PP. II De uiris illustribus, ed. Adriano Van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1991.

Enea Silvio Piccolomini, Dialogo su un sogno, con saggio introduttivo, traduzione e note di Alessandro Scafi, Torino, Nino Aragno, 2004.

Epistola ad Mahumetem, dans D’Ascia, Luca, Il Corano e la tiara. L’Epistola a Maometto II di Enea Silvio Piccolomini (papa Pio II), Bologna, Pendragon, 2001, texte latin et traduction italienne.

Enee Silvii Piccolominei Epistolarium seculare, complectens De duobus amantibus, De naturis equorum, De curialum miseriis, post R. Wolkan iterum recognouit edidit Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007. Édition établie à partir de Wolkan, Rudolf, Der Briefwechsel des Æneas Silvius Piccolomini, vol. 61-62, qu’elle amende et accompagne d’un très riche appareil de notes.

Epistulæ, dans Opera quæ extant omnia…, 1571 [1551], p. 500-962. Cette édition de la correspondance est loin d’être complète. La chronologie n’est pas respectée, les coquilles sont nombreuses.

Execrabilis, et pristinis temporibus, dans Pii II Commentarii rerum memorabilium que temporibus suis contigerunt, editi ab Adriano van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 1984, p. 237-38 (III, 46).

Æneas Silvius, Germania (und Jakob Wimpfeling : Responsa et replicæ ad Eneam Silvium), herausgegeben von Adolf Schmidt, Bölhau, Köln, 1962.

E. S. Piccolomini, La Germania, a cura di G. Paparelli, Firenze, Fussi, 1949 (testo latino a fronte).

Æneas Silvius Piccolomini, Historia Bohemica, éd. de J. Hejnic et H. Rothe, Köln, Bölhau Verlag, 2005 (avec traduction en allemand).

Historia rerum Friderici III imperatoris, dans A. F. Kollar, Analecta monumentorum omnis ævi Vindobonensia opera, Vienne, J. T. Trattner, 1761-62, vol. II, p. 1-550.

Enea Silvio Piccolomini, Histoire de deux amants, trad. d’Isabelle Hersant, Paris, les Belles Lettres, 2001.

Pape Pie II (Enea Silvio Piccolomini), Les deux amants, trad. de Serge Stolf, Paris, Arléa, 2002.

Enea Silvius Piccolomini, Historia austrialis, dans Monumenta Germaniæ Historica. Scriptores Rerum germanicarum. Nova Series. XXIV, Einleitung von Martin Wagendorfer, Hannover, Hahnsche Buchhandlung, 2009.

Enea Silvio Piccolomini, Historia de duobus amantibus, introduzione, traduzione e note a cura di Donato Pirovano, Alessandria, Edizioni dell’Orso, 2004 (2001). Édition bilingue.

Pio II (Enea Silvio Piccolomini), Lettera a Maometto II (Epistola ad Mahumetem), traduzione, introduzione e testo a cura di Giuseppe Toffanin, Pironti e Figli, Napoli, mcmlii.

445

Enea Silvio Piccolomini, Lettere scritte durante il cardinalato (1456-1457), a cura di Ettore Malnati, Brescia, Marco Serra Tarantola, 2007, 2 vol. Édition fac-similé de l’editio princeps, Roma, Johannes Schurener de Bopardia, 1475.

Ænea Sylvii Libellus dialogorum de autoritate generalium Conciliorum et gestis Basiliensium scriptus, dans A. F. Kollar, Analecta monumentorum omnis ævi Vindobonensia opera, Vienne, Trattner, 1762, t. II, col. 691-790.

Mémoires d’un pape de la Renaissance. Les Commentarii de Pie II, présentés et annotés par Ivan Cloulas et Vito Castiglione Minischetti, Paris, Tallandier, 2001. Texte non intégral (les coupures ne sont pas indiquées). Traduction établie à partir de l’édition de L. Totaro et du manuscrit Reginense latino 1995 pour le livre xiii.

E. S. Piccolomini, Le miserie della vita di corte (de curialium miseriis), testo e note a cura di G. Paparelli, Beta, Salerno, 1970 (Lanciano, 1943).

Eneas Silvius Piccolomini, Œuvres érotiques. Cinthia – Historia de duobus amantibus avec L’ystoire de Eurialus et Lucresse d’Octovien de Saint-Gelais – De remedio amoris, traduction de F. Duval, Turnhout, Brepols, 2003.

Oratio Æneæ de Constantinopolitam Clade, et bello contra Turcos congregando, epist. cxxxi, dans Opera quæ extant omnia, p. 678-689.

Oratio Pii Papæ II habita in conuentu Mantuano, sexto Calendas Octobris, Anno Domini mcccclix, epist. cccxcvii, dans Opera quæ extant omnia, p. 905-914.

Oratio habita in canonizatione beatæ Catharinæ Senensis a Pio II Pontefice Maximo, dans Bernetti, Giuseppe, Saggi e studi sugli scritti di E.S. Piccolomini, Papa Pio II, 1405-1464, Firenze, S.T.I.A.V., 1971, p. 56-71 (texte latin et traduction italienne).

Pii II P. M., olim Æneæ Syluii Piccolominei, Orationes politicæ et ecclesiasticæ, ed. Joannes Dominicus Mansi, Lucæ, 1755-1759, 2 vol. (3 parties).

Æneæ Sylvii, postea Pii Secundi Pont. Max. Pentalogus de rebus ecclesiæ et imperii, ed. H. Pez, dans Thesaurus anecdotorum novissimus, Augsbourg, Veith frères, 1721-1729, IV, 3, col. 637-744.

Enea Silvius Piccolomini, Pentalogus, Herausgegeben von Christoph Schingnitz, Monumenta Germaniæ Historica, Hannover Hahnsche Buchhandlung, 2009.

Izbicki, Thomas M., Christianson, Gerald, Krey, Philipp D., (introduced and translated by) Reject Æneas, accept Pius : selected letters of Æneas Sylvius Piccolomini (pope Pius II), Washington D.C., The Catholic University of America Press, 2006.

Baca, Albert R., Selected Letters of Æneas Silvius Piccolomini, San Fernando Valley State College, Northridge, CA, 1969. Édition bilingue établie à partir de Wolkan, Rudolf, Der Briefwechsel des Æneas Silvius Piccolomini.

446

Somnium de fortuna, dans Epistolarium seculare, post R. Wolkan iterum recognouit edidit Adrianus van Heck, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007, p. 301-310.

E. S. Piccolomini, Storia di due amanti e remedio d’Amore, traduzione e introduzione di Maria Luisa Doglio, Torino, UTET, 1973.

Supra Decades Blondi Epitome, dans Opera quæ extant omnia, cit., p. 144-281.

Tractatus, dans Cugnoni, Giuseppe, « Æneæ Silvii Piccolomini Senensis qui postea fuit Pius ii P. M. Opera inedita », Atti della R. Accademia dei Lincei, cclxxx (1882-1883), serie III, Memorie della classe di Scienze morali, storiche e filologiche, viii, p. 234-299 (ristampa Farnborough, Gregg International, 1968). Correspond au dialogue De somnio quodam.

Enea Silvio Piccolomini, Vienna nel ’400 dalla Historia Friderici III Imperatoris, nel testo latino e l’italiano a fronte, versione di Baccio Ziliotto, Trieste, Edizioni dello Zibaldone, 1958.

Études sur E. S. Piccolomini (Pie II)

Biographies (ordre chronologique d’édition)

Bracciolini, Poggio, De Pio II pontefice maximo, dans Liber pontificalis, éd. Duchesne, Paris, 1886-1892, vol. ii, app. ii, 559-560.

Campanus, Johannes Antonius, Vita Pii II Pontificis Maximi, dans Rerum Italicarum Scriptores. Raccolta degli storici italiani dal cinquecento al millecinquecento, ordinata da L. A. Muratori, nuova edizione riveduta ampliata e corretta, a cura di G. C. Zimolo, Bologna, Zanichelli, 1964, t. III-Parte III, p. 1-88.

Platina, Vita Pii II Pontificis Maximi, dans Rerum Italicarum Scriptores. Raccolta degli storici italiani dal cinquecento al millecinquecento, ordinata da L.A. Muratori, nuova edizione riveduta ampliata e corretta, a cura di G. C. Zimolo, Bologna, Zanichelli, 1964, t. iii-Parte iii, p. 89-121.

Platina, Liber de vita Christi ac omnium pontificum, dans Rerum Italicarum Scriptores, ordinata da L. A. Muratori, Città di Castello, tomo III, 1964, p. 346-363 (texte de référence).

Pii Secundi pontificis max. Commentarii rerum memorabilium, quæ temporibus suis contigerunt, a R. D. Joanne Gobellino Vicario Bonnen. iamdiu compositi, et a R. P. D. Francisco Bandino Picolomineo Archiepiscopo Senensi ex vetusto originali recogniti quibus hac editione accedunt Jacobi Picolominei, cardinalis papiensis, qui Pio Pnt. Coæuus et familiaris fuit, Rerum Gestarum sui temporis, et ad Pii

447

continuationem, commentarii luculentissimi, Francfort, in officina Aubriana, Anno M. DC. XIV.

Voigt, Georg, Enea Silvio de’ Piccolomini als Papst Pius der Zweite und sein Zeitalter, Berlin, G. Reimer, 3 vol., 1856-1863.

Pastor, Ludwig, Histoire des papes depuis la fin du Moyen Age, trad. de l’allemand par Furcy Raynaud, t. III, Paris, Plon, 1892 (Geschichte der Päpste seit dem Ausgang des Mittelalters, Herder, Freiburg, 1886-1933).

Boulting, William, Æneas Silvius (Enea Silvio de’ Piccolomini Pius II) orator, man of letters, stateman and pope, Londres, A. Constable, 1908.

Ady, Cecilia M., Pius II (Æneas Silvius Piccolomini) the humanist pope, London, Methuen, 1913.

Paparelli, Gioacchino, Enea Silvio Piccolomini. L’umanesimo sul soglio di Pietro, Ravenna, Longo, 1978. Réédition de l’ouvrage paru sous le titre Enea Silvio Piccolomini (Pio II), Bari, Laterza, 1950.

Widmer, Berthe, Enea Silvius Piccolomini Papst Pius II. Ausgewählte texte aus seinen schriften herausgegeben, übersetzt und biographissch eingeleitet, Basel/Stuttgart, Benno Schwabe & Co. Verlag, 1960.

Mitchell, R. J., Il lauro e la tiara. Vita di Pio II, Napoli, Morano, 1967 (titre original : The Laurels and the Tiara. Pope Pius II 1458-1464, Hanvill Press, London, 1962).

Ugurgieri della Berardenga, C., Pio II Piccolomini, con notizie su Pio III e altri membri della famiglia, Firenze, Olschki, 1973, p. 616.

Naville, Charles-Edouard, Enea Silvio Piccolomini. L’uomo, l’umanista, il pontefice, Locarno, ed. Analisi, 1984.

Actes de colloques

« Atti del convegno storico piccolominiano, Ancona 1965 », dans Atti e memorie della Deputazione di Storia Patria per le Marche, serie VIII, vol. IV, fasc. II (1967), p. 1-233.

Enea Silvio Piccolomini Papa Pio II, Atti del Convegno per il quinto centenario della morte e altri scritti raccolti da Domenico Maffei, Siena, Accademia senese degli Intronati, 1968.

Pio II e la cultura del suo tempo, Atti del I Convegno internazionale presso l’Istituto di Studi Umanistici F. Petrarca a Milano, a cura di L. Rotondi Secchi Tarugi, Milano, Guerini e associati, 1991.

Il sogno di Pio II e il viaggio da Roma a Mantova, Atti del Convegno internazionale, Mantova, 13-15 aprile 2000, Firenze, Leo S. Olschki, 2003.

Enea Silvio Piccolomini. Uomo di lettere e mediatore di culture-Gelehrter und Vermittler der Kulturen, Atti del Convegno Internazionale di Studi (Basilea, 21-23 aprile 2005), a cura di Maria Antonietta Terzoli, Shwabe Verlag Basel, 2006.

448

Pio II umanista europeo, Atti del XVII Convegno Internazionale (Chianciano-Pienza 18-21 luglio 2005), Firenze, Franco Cesati editore, 2007.

Enea Silvio Piccolomini. Pius Secundus Pœta Laureatus Pontifex Maximus, Atti del Convegno Internazionale 29 settembre-1 ottobre 2005 Roma, a cura di Manlio Sodi–Arianna Antoniutti, Roma, Edizioni Shakespeare and Company2-Libreria Editrice Vaticana, 2007.

Études d’ensemble

Antoniutti, Arianna, (a cura di), Pio II e sant’Andrea Apostolo. Le ragioni di una devozione, Roma, Shakespeare and Company2, 2004.

Avesani, Rino, « Epæneticorum ad Pium II Pont. Max. Libri V », dans Enea Silvio Piccolominii Papa Pio II, Atti del Convegno per il quinto centenario della morte e altri scritti raccolti da Domenico Maffei, Siena, Accademia senese degli Intronati, 1968, p. 15-97.

Baldi, Barbara, Pio II e le trasformazioni dell’Europa cristiana (1457-1464), Milano, Edizioni Unicopli, 2006.

Battaglia, Felice, Enea Silvio Piccolomini e Francesco Patrizi. Due politici senesi del Quattrocento, Firenze, Olschki, 1936.

Bellatti Ceccoli, Guido, Pauxillum aquæ. Considerazioni sull’ Epistola ad Mahumetem II di Pio II, Strasbourg, Université M. Bloch, Orient-Occident, 2008.

Bernetti, Giuseppe, Saggi e studi sugli scritti di E.S. Piccolomini, Papa Pio II, 1405-1464, Firenze, S.T.I.A.V., 1971.

Corbo, Anna Maria, Pio II Piccolomini, un papa umanista (1405-1464), Roma, Edilazio, 2002.

D’Ascia, Luca, Esch, Arnold, Scafi, Alessandro, Ricci, Francesco, Conferenze su Pio II, Siena, Accademia Senese degli Intronati, 2006.

Enea Silvio Piccolomini. Arte, storia e cultura nell’Europa di Pio II, a cura di Roberto Di Paola, Arianna Antoniutti, Marco Gallo, Roma, Libreria Editrice Vaticana, 2006.

Enea Silvio Piccolomini-Pie II. Homme de lettres, homme d’Église, études réunies par Serge Stolf (auteurs des études : Barbara Baldi, Jean-Louis Charlet, Béatrice Charlet-Mesdjian, John Nassichuk, Pauline Pionchon, Stefano Pittaluga, Anne Raffarin, Serge Stolf, Jean-Claude Ternaux, Cécile Terreaux-Scotto, Marie Viallon), Cahiers d’Études Italiennes (Filigrana), no 13, Université Stendhal – Grenoble 3, octobre 2011.

Gæta, Franco, Il primo libro dei Commentarii di Pio II, L’Aquila, 1966.

Guerrini, Luigi, Un pellegrinaggio secolare. Due studi su Enea Silvio Piccolomini, Roma, Edizioni di storia e di letteratura, 2007 (en particulier : Sulla

449

Strada della ragione. Cultura, storia e politica nel De liberorum educatione tractatus, p. 111-180).

Kallen, Gerhard, Æneas Silvius Piccolomini als Publizist in der Epistola de ortu et auctoritate imperii romani, Cologne, Deutsch-Italienisches Kulturinstitut, 1939.

Martels, Zweder von, Vanderjagt, Arjo, (edited by), Pius II ‘El Più Expeditivo Pontifice’. Selected Studies on Æneas Silvius Piccolomini (1405-1464), Leiden-Boston, Brill, 2003.

Nymphilexis. Enea Silvio Piccolomini, l’Umanesimo e la geografia, Roma, Edizioni dell’Associazione Culturale Shakespeare and Company2, 2005.

Rossella, Bianca, Intorno a Pio II, un mercante e tre poeti, Sicania, 1988.

Spesso, Marco, Enea Silvio Piccolomini. Scritti di architettura, Torino, Testo e immagine, 1997.

Szombathely, Marino, Pio II e Trieste, Trieste, editore Comitato cittadino per le onoranze di Pio II, 1964.

Terzoli, Maria Antonietta, Ænæas Silvius Piccolomini und Basel. Enea Silvio Piccolomini e Basilea, Vorträge der Æneas-Silvius-Stiftung an der Universität Basel, Schwabe Verlag Basel, 2005.

Totaro, Luigi, E.S. Piccolomini nei suoi Commentarii, Bologna, Patròn, 1978.

Veit, Læto Maria, Pensiero e vita religiosa di Enea Silvio Piccolomini prima della sua consacrazione episcopale, Roma, Libreria Editrice dell’ Università Gregoriana, 1964.

Widmer, Berthe, Enea Silvio Piccolomini in der sittlichen und politischen Entscheidung, Basel-Stuttgart, Helbing-Lichtenhahn, 1963.

Articles

Agapiou, Natalia, « Enea Silvio Piccolomini et les Grecs », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 145-164.

Albanese, Gabriella, « “Civitas Veneris”. Percorsi dell’elegia umanistica intorno a Piccolomini », dans Poesia umanistica latina in distici elegiaci (Convegno 15-17 maggio 1998), Assisi, 1999, p. 125-164.

Albanese, Gabriella, « Da Petrarca a Piccolomini : codificazione della novella umanistica », dans Favole parabole istorie. Le forme della scrittura novellistica dal Medioevo al Rinascimento, a cura di G. Albanese, L. Battaglia Ricci e Rossella Bessi, Roma, Salerno editrice, 2000, p. 257-308.

Aschieri, Mario-Ciampoli, Donatella, « Enea Silvio e il suo difficile rapporto con il governo di Siena », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 51-61.

Avesani, Rino, « Pio II e la lettera del Campano al cardinale Ammanati Piccolomini », dans Nymphilexis, p. 123-135.

450

Babinger, Franz, « Pio II e l’Oriente maomettano », dans Actes, Enea Silvio Piccolomini Papa Pio II, p. 1-13.

Baldi, Barbara, « Enea Silvio Piccolomini e il De Europa : umanesimo, religione e politica », Archivio Storico Italiano, Anno clxi, 2003, n. 598, p. 619-683.

Baldi, Barbara, « La Boemia ussita in una lettera di Enea Silvio Piccolomini a Giovanni Carvajal (28.8.1451) : fra esperienza diplomatica e riflessione storico-politica », dans Lontano da dove. Sensazioni, aspirazioni, direzioni, spazi fra Quattrocento e Seicento, a c. di B. Baldi, M. M. Benzoni, Milano, Unicopli, 2009, p. 13-40.

Baldi, Barbara, « La corrispondenza di Enea Silvio Piccolomini dal 1431 al 1454. La maturazione di un’esperienza fra politica e cultura », Reti Medievali Rivista, X, 2009, p. 1-22.

Ballarini, Marco-Buzzi, Franco, « La formazione filosofico-politica e letteraria nel De educatione liberorum di Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 567-582.

Bauer, Stefan, « Platina e le ‘res gestæ’ di Pio II », dans Actes, Pius Secundus Pœta Laureatus, p. 17-31.

Bellenger, yvonne, « La réflexion politique du pape Pie II sur Jeanne d’Arc », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 119-132.

Bianca, Concetta, « Pio II e il De viris illustribus », Roma nel Rinascimento, IX, 1993, p. 25-34.

Bisaha, Nancy, « Pope Pius II and the Crusade », dans Housley, Norman (edited by), Crusading in the Fiftennth Century. Message and Impact, Houndmills-Basingstoke-Hampshire, Palgrave Macmillan, 2004, p. 39-52.

Boccuto, Giuseppina, « Spunti lucreziani in un monologo della Chrysis del Piccolomini », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 349-56.

Canfora, Davide, « Due fonti del De curialium miseriis di Enea Silvio Piccolomini : Bracciolini e Lucrezio », Archivio Storico Italiano, CLIV, 1996, p. 479-494.

Casella, Nicola, « Pio II tra geografia e storia : la Cosmographia », Archivio della Società romana di Storia patria, xxvi (1972), p. 35-112.

Ceserani, Remo, « Rassegna bibliografica », Giornale Storico della Letteratura Italiana, cxli, fasc. 434 (1964), p. 265-282.

Ceserani, Remo, « Note sull’attività di scrittore di Pio II », dans Actes, Enea Silvio Piccolomini papa Pio II, p. 99-115.

Charlet, Jean-Louis, « La Chrysis d’Enea Silvio Piccolomini est-elle une vraie comédie ? », dans Les mondes théâtraux autour de Guillaume Coquillart, études réunies par J. F. Chevalier, Langres, Dominique Guéniot, 2005, 173-195.

Charlet, Jean-Louis, « Éros et érotisme dans la Cinthia d’Enea Silvio Piccolomini », dans Eros et priapus, études réunies et présentées par Ingrid de Smet et Philip Ford, Genève, Droz, 1997, p. 1-23.

451

Charlet, Jean-Louis, « Les poèmes latins d’Enea Silvio Piccolomini à la Vierge », dans Il sacro nel Rinascimento, a cura di L. Secchi Tarugi, Firenze, Franco Cesati, 2002, p. 673-84.

Charlet, Jean-Louis, « État présent des recherches sur la poésie latine d’Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 81-88.

Charlet-Mesdjian, Béatrice, « L’éloge de l’empereur Frédéric III par Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 337-345.

Clough, C. H., « The Chancery letter-files of Æneas Sylvius Piccolomini », dans Actes, Enea Silvio Piccolomini Papa Pio II, p. 117-132.

Cremonini, Stefano, « Umanesimo e storia nel Dialogorum libellus de somnio quodam », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 179-197.

Gæta, Franco, « Sulla “Lettera a Maometto” di Pio II », Bullettino dell’Istituto Italiano per il Medioevo e Archivio Muratoriano, lxxvii (1965), 127-227.

Gæta, Franco, « Il primo libro dei “Commentarii” di Pio II », L’Aquila, Japadre Editore, 1966 (intr.).

Galand-Hallyn, Perrine, « Pie II, poète élégiaque dans la Cinthia », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 105-117.

Garin, Eugenio, « Ritratto di Enea Silvio Piccolomini », dans id., La cultura filosofica del Rinascimento italiano, Firenze, Sansoni, 1961, p. 38-59.

Giunta, Diega, « Pio II e la canonizzazione di Caterina da Siena », dans Actes, E. S. Piccolomini Pius Secundus Pœta Laureatus, p. 57-70.

Guglielminetti, Marziano, « I “Commentarii” di Enea Silvio Piccolomini (Pio II) », dans id., Memoria e scrittura. L’autobiografia da Dante a Cellini, Torino, Einaudi, 1977, p. 210-225.

Guida, Francesco, « Enea Silvio Piccolomini e l’Europa Orientale : il De Europa (1458) », Clio, xv, 1, 1979, p. 35-77.

Guiducci, Pier Luigi, « Le strade degli uomini e la storia di Dio. De fide itinere di Enea Silvio Piccolomini », dans Enea Silvio Piccolomini. Pius Secundus Pœta Laureatus, p. 143-176.

Heck, Adriano van, « Amator uetusti ritus et obseruator diligens. Stile e modelli stilistici di Pio II », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 119-132.

Honegger-Chiari, Sara, « L’edizione del 1584 dei “Commentarii” di Pio II e la duplice revisione di Francesco Bandini (analisi del libro primo) », Archivio Storico Italiano, cxlix (1991), p. 585-612.

Margolin, Jean-Claude, « Place et fonction de la rhétorique dans la lettre de Pie II à Mahomet II », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 243-261.

Meserve, Margaret, « From Samarkand to Scythia : Reinventions of Asia in Renaissance Geography and Political Thought », dans Études, « Pius II “el più expeditivo Pontifice” », p. 13-39.

452

Modigliani, Anna, « Pio II e Roma », dans Actes, Il sogno di Pio II e il viaggio da Roma a Mantova, p. 77-108.

Mucciarelli, Renata, « Piccolomini a Siena. xiii-xiv secolo. Ritratti possibili », Pisa (Ospedaletto), Pacini editore, 2005, p. 481-511 (E. S. Piccolomini).

Nuovo, Isabella, « Il Somnium de fortuna di Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 515-47.

Nuovo, Isabella, « La Descriptio urbis Viennensis di Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 357-372.

O’ Brien, Emily, « Æneas Silvius Piccolomini’s Chrysis : Prurient Pastime or Something More ? », Modern Language Notes, 124/1, 2009, p. 111-136.

Palumbo, Margherita, « “Teutonicus Enea”. Aspetti della fortuna tedesca di Enea Silvio Piccolomini », dans Études, Nymphilexis, p. 201-227.

Patetta, Luciano, « E. S. Piccolomini e l’architetto Rossellino », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 59-75.

Pellegrini, Marco, « Unità europea, primato romano. Riflessi della teologia politica di Pio II Piccolomini », dans Études, Enea Silvio Piccolomini. Arte, storia e cultura, p. 423-432.

Pellegrini, Marco, « Pio II », dans Enciclopedia dei Papi, II, Roma, Istituto della Enciclopedia italiana, 2000, p. 663-684.

Pirovano, Donato, « Filigrane classiche nell’ Historia de duobus amantibus », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 377-391.

Pirovano, Donato, « Riscritture bandelliane. Rapporti tra le Novelle e l’Historia de duobus amantibus di E. S. Piccolomini », Filologia e critica, xxvii, 1, 2002, p. 3-43.

Pirovano, Donato, « Letteratura e storia nell’ Historia de duobus amantibus di Enea Silvio Piccolomini », Giornale storico della letteratura italiana, vol. clxxxiii, 2006, p. 540-555.

Pittaluga, Stefano, « Sint procul meretrices (Note sulla Chrysis e sulla Historia de duobus amantibus », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 755-765.

Pittaluga, Stefano, « Lucrezia fra tragedia e novella. Seneca e Boccaccio nell’Historia de duobus amantibus di Enea Silvio Piccolomini », Invigilata lucernis, 11, 1989, p. 459-473.

Pizzani, Ubaldo, « Discipline letterarie e discipline scientifiche nel De liberorum Educatione di Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 313-327.

Pizzani, Ubaldo, « La sezione ortografica del De liberorum educatione di E. S. Piccolomini », dans L’educazione e la formazione intellettuale nell’età dell’umanesimo, a cura di L. Rotondi Secchi Tarugi, Milano, Guerini e C., 1992.

Prosperi, Adriano, « Varia fortuna di Pio II nel Cinquecento », dans Actes, Enea Silvio Piccolomini. Uomo di lettere e mediatore di culture, p. 357-374.

453

Rinaldi, Rinaldo, « Pio II e il soggetto nella storia », dans Storia della civiltà letteraria italiana (dir. G. Barberi Squarotti), vol. 2. Umanesimo e Rinascimento, di Rinaldo Rinaldo, t. 1, p. 276-290, Torino, UTET, 1990-93.

Scafi, Alessandro, « Un Senese in paradiso : il viaggio letterario di Enea Silvio Piccolomini nell’aldilà di Dante e Virgilio », dans Études, Conferenze su PIO II, p. 67-108.

Scafi, Alessandro, « Pio II e la cartografia : un papa e un mappamondo tra Medioevo e Rinascimento », dans Études, Pius Secundus Pœta Laureatus, p. 239-261.

Schiavo, Armando, « La Pienza di Pio II », dans Naville, Charles-Édouard, Enea Silvio Piccolomini. L’uomo, l’umanista, il pontefice (1405-1464), Locarno, Analisi, 1984, p. 393-414.

Sidwell, Keith, « Il De curialium miseriis di Enea Silvio Piccolomini e il De infelicitate principum di Poggio Bracciolini », Studi Umanistici Piceni, 14, 1994, p. 199-206.

Sidwell, Keith, « Æneas Silvius Piccolomini’s De curialium miseriis and Peter of Blois », dans Études, Pius II « el più expeditivo pontifice », p. 87-106.

Sirugo, Alessandra, « I manoscritti di Pio II nel Museo Petrarchesco Piccolomineo », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 89-112.

Smith, L. F., « Pope Pius II’s use of Turkish Atrocities », The Southwestern Social Science Quarterly, xlvi (1966), p. 104-115.

Squillace, Caterina), « L’Oriente fra erudizione e realtà : il De Asia di Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II umanista europeo, cit., p. 261-280.

Stolf, Serge, « Le lettere e le armi : educazione politica nel Pentalogus di E. S. Piccolomini », Rassegna Europea di letteratura italiana, 34, 2009, p. 71-84.

Stolf, Serge, « “Traduzioni” e rifacimenti francesi dell’Historia de duobus amantibus nel Quattrocento e nel Cinquecento », Rivista di letteratura italiana, XXX, 1, 2012, p. 29-52.

Staüble, Antonio, « Un dotto esercizio letterario : la commedia Chrysis di Enea Silvio Piccolomini nel quadro del teatro umanistico del Quattrocento », Giornale storico della letteratura itlaiana, vol. cxlii, 1965, p. 351-367. 

Tateo, Francesco, « Le storielle parallele di Enea Silvio Piccolomini », dans Id., Miti della storiografia umanistica, Roma, Bulzoni, 1990, p. 121-135.

terneaux, Jean-Claude, « “Deux clercs à la porte”. La première scène de la Chrysis d’Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 743-753.

Toews, John B., « Dream and reality in the Imperial Ideology of Pope Pius II », Medievalia et Humanistica, fasc. 16 (1964), p. 77-93.

Toews, John B., « The view of Empire in Æneas Sylvius Piccolomini (pope Pius II) », Traditio, 24 (1968), p. 471-87.

454

Totaro, Luigi, « Gli scritti di Enea Silvio sul Concilio », dans Conciliarismo, Stati Nazionali, Inizi dell’Umanesimo, Atti del xxv Convegno Storico Internazionale, Todi 9-12 ottobre 1988, Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, Spoleto, 1990, p. 47-77.

Turchini, Angelo, « Pio II e Sigismondo Malatesta », dans Études, Enea Silvio Piccolomini. Arte, storia e cultura, p. 3-18.

Viti, Paolo, « Osservazioni sul ‘De viris illustribus’ di Enea Silvio Piccolomini », dans id. Forme letterarie umanistiche. Studi e ricerche, Lecce, Corte, 1999, p. 89-106.

Viallon-Schoneveld, Marie, « L’epistola latina a Maometto II », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 165-177.

Zimolo, Giulio C., « Il Campano e il Platina come biografi di Pio II », dans Actes, Enea Silvio Piccolomini Papa Pio II, p. 401-411.

Zippel, Gianni, « E. S. Piccolomini e il mondo germanico. Impegno cristiano e civile dell’umanesimo », La Cultura, 19 (1981), p. 267-350.

Histoire générale du xve siècle

Aubenas, Roger, Ricard, Robert, L’Église et la Renaissance (1449-1517), dans Fliche, Augustin, Martin,Victor, Histoire de l’Église depuis les origines jusqu’à nos jours, xv, Bloud et Gay, Paris, 1951.

Babinger, Franz, Mahomet II le Conquérant et son temps. 1432-1481 : la grande peur du monde au tournant de l’histoire, trad. de H. E. Del Medico, Paris, Payot, 1954 (édition allemande : 1953).

Bak, János M., « Hungary and Crusading in the Fifteenth Century », dans Housley, Norman, (edited by), Crusading in the Fiftennth Century. Message and Impact, Houndmills-Basingstoke-Hampshire, Palgrave Macmillan, 2004, p. 116-127.

Balard, Michel, Les latins en Orient. xie-xve, Paris, PUF, « Nouvelle Clio », 2006.

Bec, Christian, (sous la dir. de), L’Italie de la Renaissance. Un monde en mutation 1378-1494, Paris, Fayard, 1990.

Caravale, Mario, Caracciolo, Alberto, « Lo stato pontificio da Martino V a Gregorio XIII », dans id., Lo stato pontificio da Martino V a Pio IX, Torino, UTET, 1986 (1978).

Cardini, Franco, « Sacro e menzogna. Crociata e propaganda antimusulmana nell’età di Pio II », dans Il sacro nel Rinascimento, a cura di L. Secchi Tarugi, Firenze, Franco Cesati editore, 2000, p. 631-659.

455

Cardini, Franco, Europe et Islam. Histoire d’un malentendu, traduit de l’italien par J. P. Bardos, Paris, Seuil-Points, 2002 (Europa e Islam. Storia di un malinteso), Roma-Bari, Laterza, 1999).

Cardini, Franco, Studi sulla storia e sull’idea di crociata, Roma, Jouvence, 1993 (La Repubblica di Firenze e la crociata di Pio II, p. 135-165).

Chabod, Federico, Storia dell’idea di Europa, a cura di E. Sestan e A. Saitta, Roma-Bari, Laterza, 1984 (1965).

Chélini, Jean, Histoire religieuse de l’Occident médiéval, Paris, Hachette Littératures, 1991.

Chittolini, Giorgio, « Papato, corte di Roma e stati italiani dal tramonto del movimento conciliarista agli inizi del Cinquecento », dans Il Papato e l’Europa, a c. di G. De Rosa e G. Cracco, Cosenza, Rubbettino, 2001, p. 191-217.

Les conciles œcuméniques. 2. Les décrets. De Nicée à Latran V, sous la direction de G. Alberigo, Paris, Cerf, 1994.

Conciliarismo, Stati nazionali, inizi dell’Umanesimo, Atti del XXV Convegno Storico Internazionale (Todi, 9-12 ottobre 1988), Spoleto, Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, 1990.

D’Amico, J.F., Renaissance Humanism in papal Rome. Humanists and Churchmen on the Eve of Reformation, Baltimore, 1983.

Delaruelle, Étienne, Labande, E.-R., Ourliac, Paul, Histoire de l’Église depuis les origines jusqu’à nos jours, Paris, Bloud et Gay, vol. 14, tome 1, 1964 ; tome 2, 1964.

Duroselle, Jean-Baptiste, L’idée d’Europe dans l’histoire, Paris, Denoël, 1965.

Gill, Joseph, Constance et Bâle-Florence, Histoire des conciles œcuméniques, vol. 9, Paris, Éditions de l’Orante, 1965.

Hale, John, La civilisation de l’Europe à la Renaissance, trad. de l’anglais par R. Guyonnet, Paris, Perrin, 2003 (1993).

Histoire du Christianisme des origines à nos jours, sous la direction de J.-M. Mayeur, Ch. Pietri, A. Vauchez, M. Venard, t. 6. Un temps d’épreuves (1274-1449), Paris, Desclée-Fayard, 1990.

Histoire du Christianisme des origines à nos jours, sous la direction de J.-M. Mayeur, Ch. et L. Pietri, A. Vauchez, M. Venard, t. 7. De la Réforme à la Réformation (1450-1530), Paris, Desclée, 1994.

Housley, Norman, (éd.), Crusading in the Fiftennth Century. Message and Impact, Houndmills-Basingstoke-Hampshire, Palgrave Macmillan, 2004 (Giovanni da Capistrano and the Crusade of 1456, p. 94-115).

Iorga, Nicolæ, Notes et extraits pour servir à l’Histoire des Croisades au xive siècle, Quatrième série (1453-1476), Bucarest, Éd. de l’Académie Roumaine, 1915.

Index librorum prohibitorum a Sixto V papa confectus et publicatus, edente Josepho Mendham, Londini, apud Jacobum Duncan, 1835.

456

Le Goff, Jacques, L’Europe est-elle née au Moyen Âge ?, Paris, Seuil, 2003.

Müntz, Eugène, Les arts à la cour des papes pendant le xve et le xvie siècle. Recueil de documents inédits, Paris, E. Thorin éditeur, 1878, 1re partie (Martin V-Pie II).

Pajorin, Klára, « I primordi della letteratura antiturca in Ungheria e Pio II », dans Actes, Pio II umanista europeo, p. 815-827.

Pastor, Ludwig v., Histoire des Papes depuis la fin du Moyen-Âge, trad. par F. Raynaud, Paris, Plon, 1888, t. I. Patrides, C. A., « “The Bloody and Cruel Turke” : the Background of a Renaissance Commonplace », Studies in the Renaissance, X, 1963, p. 126-135.

Pellegrini, Marco, « Pio II, il Collegio cardinalizio e la Dieta di Mantova », dans Actes, Il sogno di Pio II e il viaggio da Roma a Mantova, p. 15-76. 

Pertusi, Agostino, La caduta di Costantinopoli. Le testimonianze dei contemporanei. L’eco nel mondo, Milano, Fondazione L. Valla-A. Mondadori, 1976, 2 vol.

Picotti, Giovan Battista, La dieta di Mantova e la politica de’ Veneziani, Venezia, Prem. Tip. Libreria Emiliana, 1912 (rist. anast. a cura di G. M. Varanini, Trento, Università degli Studi, 1996).

Rapp, Francis, Les caractères nationaux au sein de la chrétienté occidentale. L’Allemagne, dans Histoire du Christianisme des origines à nos jours, t. 7, Desclée, 1994, p. 309-327.

Rapp, Francis, Le Saint Empire romain germanique. D’Otton le Grand à Charles Quint, Paris, Tallandier (2000), rééd. 2003.

Rapporti e scambi tra Umanesimo italiano ed Umanesimo europeo. « L’Europa è uno stato d’animo », a cura di L. Rotondi Secchi Tarugi, Milano, Nuovi Orizzonti, 2001.

Roma capitale (1447-1527), a cura di S. Gensini, Pisa, Pacini, 1994.

Rosenblieh, Émilie, « La juridiction du concile de Bâle ou la tentative d’instaurer la communauté conciliaire dans l’Église (1431-1449) », Hypothèses, 2005/1, p. 127-136.

Runciman, Steven, The Fall of Constantinople 1453, Cambridge at the University Press, 1965 (La Chute de Constantinople 1453, trad. de l’anglais revue par H. Pignot, Paris, Tallandier, 2007.

Spremič, Mončil, « I Balcani e la crociata (1455-1464) », dans Actes, Il sogno di Pio II e il viaggio da Roma a Mantova, p. 481-502.

Storia d’Italia. II. Dalla caduta dell’Impero romano al secolo xviii, t. 1-2, Torino, Einaudi, 1974.

Trieste e la Sublime Porta da Pio II all’arciduca Massimiliano d’Asburgo, a cura di Alessandro Sirugo, Trieste, Museo Petrarchesco Piccolomineo, 23 giugno-7 novembre 2010, 2010.

Valcke, Louis, « Il De Pace Fidei : Niccolò da Cusa e Enea Silvio Piccolomini », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 301-312.

457

Valentini, Giuseppe, « La crociata da Eugenio IV a Callisto III (dai documenti d’archivio di Venezia) », Archivum Historiæ Pontificiæ, xii, 1974, p. 91-123.

Vasoli, Cesare, « Dal De pace fidei alla dieta di Mantova », dans Actes, Il sogno di Pio II e il viaggio da Roma a Mantova, p. 457-480.

Valois, Noël, Le pape et le concile (1418-1450), Paris, Librairie Alphonse Picard et Fils, 1909, 2 tomes.

Vivanti, Corrado, « Condottieri e mercenari », dans Storia d’Italia. Vol. 2. Dalla caduta dell’Impero romano al secolo xviii, Torino, Einaudi, 1974, I, p. 323-329.

Culture et société italiennes au Quattrocento

Ascheri, Mario, Siena nella storia, Cisinello Balsamo, Silvanæditoriale, 2001.

Ascheri, Mario, Siena nel Primo Rinascimento, dal dominio milanese a papa Pio II, Siena, Pascal Editrice, 2010.

Batkin, Leonid M., Gli umanisti italiani. Stile di vita e di pensiero, Bari, Laterza, 1990.

Baron, Hans, La crisi del primo Rinascimento italiano, trad. di R. Pecchioli, Firenze, Sansoni, 1970.

Bartuschat, Johannes, Les « Vies » de Dante, Pétrarque et Boccace en Italie (xive-xve siècles). Contribution à l’histoire du genre biographique, Ravenna, Longo editore, 2007.

Baxandall, Michæl, Les humanistes à la découverte de la composition en peinture. 1340-1450, tr. par M. Brock, Paris, Seuil, 1989.

Bouloux, Nathalie, Culture et savoirs géographiques en italie au xive siècle, Turnhout, Brepols [Orbis Terrarum, 2], 2002.

Bruni, Francesco, La città divisa. Le parti e il bene comune da Dante a Guicciardini, Bologna, Il Mulino, 2003.

Burckhardt, Jacob, La Civilisation de la Renaissance en Italie, traduction de H. Schmitt revue et corrigée par R. Klein, Le Livre de Poche, 1986 (1958), 3 vol.

Burcke, Peter, La Renaissance européenne, traduit de l’anglais par P. Chemla, Paris, Seuil Points, 2002 (2000).

Cappelletto, Rita, « Italia illustrata di Flavio Biondo », dans Letteratura italiana. Le opere. I. Dalle origini al Cinquecento, Torino, Einaudi, 1992, p. 681-712.

Carrai, Stefano, « Enea Silvio Piccolomini e la poesia a Siena nel Quattrocento », dans Actes, E. S. Piccolomini, Uomo di lettere e mediatore di culture, p. 253-266.

458

De Caprio, Vincenzo, « Roma », dans Letteratura italiana. Storia e geografia, vol. II. i, L’età moderna, Torino, Einaudi, 1988, p. 327-472.

L’educazione e la formazione intellettuale nell’età dell’Umanesimo, a cura di Luisa Rotondi Secchi Tarugi, Istituto di Studi Umanistici F. Petrarca, Milano, Guerini e associati, 1998 (1992).

Il Duomo di Pienza, 1459-1984. Studi e restauri, a cura di M. Forlani Conti, Cantini, Firenze, 1992.

Farenga, Paolo, « “I romani sono periculoso populo”. Roma nei carteggi diplomatici », dans Roma capitale (1447-1527), a cura di S. Gensini, Pisa, Pacini, San Miniato, Centro di studi sulla civiltà del tardo Medioevo, 1994, p. 289-315.

Fioravanti, Gianfranco, « Alcuni aspetti della cultura umanistica senese nel ’400 », Rinascimento, xix, 1979, p. 117-167.

Fubini, Riccardo, Storiografia dell’Umanesimo in Italia da Leonardo Bruni ad Annio da Viterbo, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 2003.

Fubini, Riccardo, Italia quattrocentesca : politica e diplomazia nell’età di Lorenzo il Magnifico, Milano, Franco Angeli, 1994.

Gæta, Franco, « Dal comune alla corte rinascimentale », dans Letteratura italiana, I. Il letterato e le istituzioni, Torino, Einaudi, 1982, p. 149-255.

Garin, Eugenio, L’éducation de l’homme moderne, 1400-1600 (titre original : L’educazione in Europa, 1400-1600), Paris, Fayard, 1968.

Garin, Eugenio, La cultura filosofica del Rinascimento italiano, Firenze, Sansoni, 1961. (Ricerche sull’epicureismo del Quattrocento, p. 72-92).

Garin, Eugenio, Il pensiero pedagogico dello Umanesimo, Firenze, Sansoni, 1958.

Giustiniani, « Gli umanisti e la Germania », dans Actes, Pio II e la cultura, p. 229-241.

Grendler, Paul F., The Universities of the Italian Renaissance, John Hopkins University Press, Baltimore, 2002.

Guglielminetti, Marziano, Memoria e scrittura. L’autobiografia da Dante a Cellini, Torino, Piccola Biblioteca Einaudi, 1977.

Heck, Adriano van, « Plutarco e l’educazione dell’Umanesimo », dans L’educazione e la formazione intellettuale nell’età dell’Umanesimo, p. 99-108.

Heers, Jacques, La vie quotidienne à la cour pontificale au temps des Borgia et des Médicis. 1420-1520, Paris, Hachette, 1986.

Ianzitti, Gary, « I Commentarii : appunti per la storia di un genere storiografico quattrocentesco », Archivio Storico Italiano, 150 (1992), p. 1029-1063.

Ianzitti, Gary, « Storiografia come propaganda : il caso dei Commentarii rinascimentali », Società e Storia, VI, 22, 1983, p. 909-918.

Malinconia ed allegrezza nel Rinascimento, a cura di Luisa Rotondi Secchi Tarugi, Milano, Nuovi Orizzonti, 1999.

459

Letteratura italiana, vol. iii. Le forme del testo. ii. La prosa, Torino, Einaudi, 1984.

Miglio, Massimo, Storiografia pontificia del Quattrocento, Bologna, Pàtron editore, Bologna, 1975.

Minucci, G., Kosuta, L., Lo Studio di Siena nei secoli xiv-xvi. Documenti e notizie biografiche, Milano, Giuggrè editore, 1989.

Paparelli, Gioacchino, Feritas, Humanitas, Divinitas. L’essenza umanistica del Rinascimento, Salerno, Edisud, 1993 (Firenze, 1960).

Patetta, Luciano, « La nostalgia e la malinconia nell’osservazione delle rovine dell’ Antichità », dans Malinconia ed allegrezza nel Rinascimento, p. 215-231.

Pittaluga, Stefano, La scena interdetta. Teatro e letteratura fra Medioevo e Umanesimo, Napoli, Liguori editore, 2007 (2002).

Ponte, Giovanni, « Aspetti del Quattrocento : la celebrazione dell’uomo e delle sue opere e la tristezza per la loro caducità », dans Malinconia ed allegrezza nel Rinascimento, p. 205-213.

Regogliosi, Mariangela, « Riflessioni umanistiche sullo “scrivere storia” », Rinascimento, xxxi, 1991, p. 3-37.

Rizzo, Silvia, « Il latino nell’Umanesimo », dans Letteratura italiana (Vol. V. Le questioni), Torino, Einaudi, 1986, p. 379-408.

Sabbadini, Remigio, Le scoperte dei codici latini e greci ne’ secoli xiv e xv, Firenze, Sansoni, 1967 (1914).

Il sacro nel Rinascimento (Atti del XII Convegno internazionale, Pienza 2000), a cura di L. Secchi Tarugi, Firenze, Franco Cesati editore, 2000.

Scarpellini, Pietro, Silvestrelli, Maria Rita, Pintoricchio, Milano, Federico Motta Editore, 2003, p. 233-272 (sur les fresques de la Libreria Piccolomini à la Cathédrale de Sienne).

Stinger, Charles L., Roman humanist images of Rome, dans Roma capitale, p. 15-38.

Stolf, Serge, « La dérision et le risible dans le Momus de L. B. Alberti », Grenoble, Filigrana, 1998-1999, p. 91-124.

Storia generale della letteratura italiana, diretta da N. Borsellino e W. Pedullà, vol. III (Rinascimento e Umanesimo. I. Dal Quattrocento all’Ariosto), Milano, F. Motta editore, 1999.

La storiografia umanistica, Atti del Convegno internazionale di studi (Messina, 1987), Messina, Sicania, 1992.

Tateo, Francesco, I miti della storiografia umanistica, Roma, Bulzoni, 1990.

Tenenti, Alberto, Il senso della morte e l’amore della vita nel Rinascimento, Torino, Einaudi, 1989 (1957).

Umanesimo a Roma nel Quattrocento, a cura di P. Brezzi e M. de Panizza Lorch, Roma-New York, Istituto di Studi Romani-Bernard college, 1984.

Weiss, Robert, « Lineamenti per una storia degli studi antiquari in Italia dal dodicesimo secolo al sacco di Roma », Rinascimento, ix, 2 (1958), p. 141-201.

460

littérature générale

Œuvres citées

Alberti, Leon Battista, « Leonis Baptistæ de Albertis vita », a cura di R. Fubini-A. Menci Gallorini, Rinascimento, 12, 1972, p. 68-78.

Alberti, Leon Battista, I libri della Famiglia, a cura di R. Romano e A. Tenenti, nuova edizione a cura di Francesco Furlan, Torino, Einaudi, 1994.

Alberti, Leon Battista, Intercenales, a cura di F. Bacchelli e Luca d’Ascia, Bologna, Pendragon, 2003.

Alberti, Leon Battista, Descriptio Urbis Romæ, édition critique, traduction et commentaire de M. Furno et M. Carpo, Genève, Droz, 2000.

Ammanati Piccolomini, Iacopo, Lettere (1444-1479), a cura di Paolo Cherubini, Ministero per i beni culturali e ambientali, Roma, 1997.

Aristote, Politique, texte établi et traduit par J. Aubonnet, Paris, Les Belles Lettres, 1973, t. 2.

Aristote, Éthique à Nicomaque, nouvelle traduction par J. Tricot, Paris, J. Vrin, 1990.

Augustin (saint), De beata vita-La vie heureuse, édition et traduction de J. Doignon, Paris, Desclée de Brouwer, 1986.

Augustin (saint), La Cité de Dieu, Paris, Seuil, 1994, vol. 1.

Augustin (saint), Confessions, texte établi et traduit par P. de Labriolle, Paris, les Belles lettres, 1990, 2 vol.

Augustini (sancti Aurelii) De ciuitate Dei, recensuit Emanuel Hoffman, Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, vol. 40, Vindobonæ, 1898, vol. I. 

Ausone, Œuvres en vers et en prose, trad. de M. Jasinski, t. II, Paris, Garnier frères, 1935.

Basile de Césarée (saint), Aux jeunes gens sur la manière de tirer profit des lettres helléniques, texte établi et traduit par l’abbé Fernand Boulenger, Paris, Les Belles Lettres, 1935.

Beccadelli, Antonio (Panormita), The Hermaphrodite, edited and translated by H. Parker, USA, Harvard University Press, 2010.

Bernardino da Siena (San), Le prediche volgari [Siena,1427], a cura di P. Bargellini, Milano-Roma, Rizzoli & C., 1936.

Bernardino da Siena (San), Le prediche volgari, edite dal P. Ciro Cannarozzi o.f.m., Firenze, Tipografia E. Rinaldi, 1958, 2 vol. (Predicazione del 1425 in Siena).

Biondo Flavio, Italy illuminated, vol.I. Books I-IV, edited and translated by Jeffrey A. White, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts-London, England, 2005.

461

Boccaccio, Giovanni, Tutte le opere. De casibus uirorum illustrium, a cura di Pier Giorgio Ricci et Vittorio Zaccaria, Milano, Mondadori, 1983.

Boccaccio, Giovanni, Decameron, a cura di Vittore Branca, Torino, Einaudi, 1992 (1980).

Boethius, The consolation of Philosophy, Cambridge, Massachusetts-London, W. Heinemann-Harvard University Press, 1968.

Bonvesin da la Riva, De magnalibus Mediolani. Le meraviglie di Milano, trad. di G. Pontiggia, Milano, Bompiani, 1974.

Bracciolini, Poggio, Les bains de Bade au xve siècle, par Pogge, florentin, traduit par A. Meray, Paris, I. Lisieux, 1876.

Bracciolini, Poggio, De infelicitate principum, a cura di Davide Canfora, Roma, Edizioni di storia e letteratura, 1998.

Bracciolini, Poggio, L’infelicità dei principi, traduzione di Davide Canfora, Palermo, Sellerio editore, 1999.

Bruni, Leonardo, Opere letterarie e politiche, a cura di Paolo Viti, Torino, U.T.E.T., 1996.

César, Guerre des Gaules, texte traduit par L. A. Constans, Paris, Les Belles Lettres, 1989, t. II, liv. V-VIII.

Cicéron, De l’Orateur, texte établi et traduit par E. Courbaud, Paris, Les Belles Lettres, livre I (1985), livre II (1966).

Cicéron, Les devoirs, texte établi et traduit par Maurice Testard, Paris, Les Belles Lettres, livre I (1974), livres II et III (1970).

Cicéron, Discours (Tome XII). Pour le poète Archias, texte établi et traduit par Félix Gaffiot, Paris, Les Belles Lettres, 1989.

Cicéron, Brutus, texte établi et traduit par Jules Martha, Paris, Les Belles Lettres, 1923.

Cicéron, La République, texte établi et traduit par Esther Bréguet, Paris, Les Belles Lettres, 1980, tome 2, livres II-VI.

Conteurs italiens de la Renaissance, sous la direction d’Anne Motte-Gillet, Paris, Gallimard, « La Pléiade », 1993.

Cues, Nicolas de, Œuvres choisies de Nicolas de Cues, traduction de Maurice de Gandillac, Paris, Aubier-Montaigne, 1942.

Dante’s Monarchia, translated, with a commentary, by R. Kay, Toronto, Pontifical Institute of Mediæval Studies, 1998.

Dante Alighieri, Vita Nuova, a cura di D. De Robertis, Milano-Napoli, Ricciardi, 1980.

Érasme, Faut-il ou non faire la guerre aux Turcs ? (Consultatio de bello turcico), dans id., Éloge de la Folie. Adages. Colloques, Réflexions sur l’art, l’éducation, la religion, la guerre, la philosophie. Correspondance, Paris, R. Laffont « Bouquins », 1992, p. 959-973.

462

Horace, Odes et épodes, texte établi et traduit par F. Villeneuve, Paris, Les Belles Lettres, 1927.

Horace, Épîtres, texte établi et traduit par F. Villeneuve, Paris, Les Belles Lettres, 1934.

Jérôme (saint), Lettres, texte établi et traduit par J. Labourt, Paris, Les Belles Lettres, 1949, t. 1.

Juvénal, Satires, texte établi et traduit par P. de Labriole et F. Villeneuve, Paris, Les Belles Lettres, 1951.

Lapo de Castiglionchio the younger’s De curiæ commodis, ed. Christopher S. Celenza, The University of Michigan Presse, Ann Arbor, 2002 (1999).

Lucien de Samosate, Œuvres complètes de Lucien de Samosate, trad. d’Eugène Talbot, Paris, Hachette, 1874, t. 1.

Lucrèce, De la nature, texte établi et raduit par A. Ernout, Paris, Les Belles Lettres, 1942, t. 1.

Luther, Martin, Les grands écrits réformateurs, traduction et notes par M. Gravier, Paris, Garnier-Flammarion, 1992 (Aubier, 1955).

Manetti, Giannozzo, De vita ac gestis Nicolai Quinti Summi Pontificis, edizione critica e traduzione a cura di A. Modigliani, Roma, Istituto Palazzo Borromini, 2005.

Ovide, Héroïdes, texte établi par H. Bornecque et traduit par M. Prévost et D. Porte, Paris, Les Belles Lettres, 1991.

Ovide, Les amours, texte établi par H. Bornecque, revu par J. P. Néraudeau, Paris, Les Belles Lettres, 1997.

Ovide, Tristes, texte établi et traduit par J. André, Paris, Les Belles Lettres, 1968.

Ovide, Les remèdes à l’amour, texte établi et traduit par H. Bornecque, Paris, Les Lettres Lettres, 1961.

Petrarca, Francesco, Epistole, a cura di Ugo Dotti, Torino, U.T.E.T., 1978, p. 760-836 (Ad magnificum Franciscum de Carraria Padue dominum, qualis esse debeat qui rem publicam regit).

Petrarca, Francesco, Opere. Canzoniere-Trionfi. Familiarium Rerum libri, con testo a fronte, introduzione di Mario Martelli, Firenze, Sansoni Editore, 1992.

Petrarca, Francesco, In difesa dell’Italia (Contra eum qui maledixit Italie), a cura di G. Crevatin, Venezia, Marsilio, 1995.

Petrarca, Francesco, De Viris illustribus. II. Adam-Hercules, a cura di C. Malta, Firenze, Le Lettere, 2003.

Petrarca, Francesco, Prose, a cura di G. Martellotti et di P. G. Ricci, Milano-Napoli, Ricciardi, 1955.

Pétrarque, Les remèdes aux deux fortunes. De remediis utriusque fortune, texte établi et traduit par C. Carraud, Grenoble, Éditions J. Millon, 2002.

463

Pétrarque, De insigni obedientia et fide uxoria, ad Iohannem Bocacium de Certaldo, dans L’histoire de Griselda, une femme exemplaire dans les littératures européennes, sous la direction de J. L. Nardone et H. Lamarque, Toulouse, Presses Universitaires du Mirail, 2000, p. 66-96.

Pline l’ancien, Histoire Naturelle, livre XXXV, texte établi et traduit par J. M. Croisille, Paris, Les Belles Lettres, 1985.

Pline l’ancien, Histoire Naturelle, livre VI (Asie centrale et orientale), texte établi et traduit par J. André et J. Filliozat, Paris, Les Belles Lettres, 1980.

Plutarque, Œuvres morales, tome I, 1re partie. De l’éducation des enfants, texte établi et traduit par J. Sirinelli, Paris, Les Belles Lettres, 1987, p. 47-49 (7C-8B).

Pogge (Le) (Bracciolini), Les ruines de Rome. De varietate fortunæ, Livre I, texte établi et traduit par Jean-Yves Boriaud, Paris, Les Belles Lettres, 1999.

Pomponius Mela, Chorographie, texte établi et traduit par A. Silberman, Paris, Les Belles Lettres, 1988.

Properce, Élégies, texte établi et traduit par Simone Viarre, Paris, Les Belles Lettres, 2005.

Prosatori latini del Quattrocento, a cura di Eugenio Garin, Milano-Napoli, R. Ricciardi, 1952.

Quintilien, Institution oratoire, texte établi et traduit par Jean Cousin, Paris, Les Belles Lettres, 1975, t. I

Saint-Gelais, Octovien de, L’ystoire de Eurialus et Lucresse, dans Eneas Silvius Piccolomini, Œuvres érotiques, Turnhout, Brepols, 2003, p. 87-209. Translation en vers.

Salutati, Coluccio, De fato et fortuna, a cura di Concetta Branca, Firenze, Olschki, 1985.

Salutati, Coluccio, De nobilitate legum et medicine-De verecundia, a cura di E. Garin, Firenze, Vallecchi, 1947.

Sénèque, Tragédies, texte établi et traduit par F-R. Chaumartin, Paris, Les Belles Lettres, 2000, t. 1.

Sénèque, Lettres à Lucilius, traduit par H. Noblot, Paris, Les Belles Lettres, 1957, t. III.

Strabon, Géographie, texte établi et traduit par Germaine Aujac, Paris, Les Belles Lettres, 1969, t. 1.

Suétone, Vies des douze Césars, texte établi et traduit par Henri Ailloud, Paris, Les Belles Lettres, 1931.

Tacite, La Germanie, texte établi et traduit par Jacques Perret, Paris, Les Belles Lettres, 1983.

Térence, Comédies, texte établi et traduit par J. Marouzeau, Paris, Les Belles Lettres, 1967, t. 1.

Thomas d’Aquin, Somme théologique, Paris, Cerf, 1999-2000.

464

Valère Maxime, Actions et paroles mémorables, traduction nouvelle par Pierre Constant, t. 2, Paris, Garnier Frères, s.d.

Valla, Lorenzo, Elegantiarum latinæ linguæ libri. In sex libros Elegantiarum præfatio, dans Prosatori latini del Quattrocento, a cura di E. Garin, Milano/Napoli, R. Ricciardi, 1952.

Valla, Lorenzo, La falsa donazione di Costantino, traduzione e note di O. Pugliese con testo latino a fronte, Milano, Rizzoli, 1994.

Vasari, Giorgio, Le Vite de’ più eccellenti architetti, pittori, et scultori italiani, da Cimabue, insino a’ tempi nostri, Torino, Einaudi, 1991, vol. 1.

Vergerio, Pier Paolo, De ingenuis moribus et liberalibus adolescentiæ studiis, dans Humanist educational treatises, edited and translated by Craig W. Kallendorf, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 2002, p. 2-91.

Villani, Filippo, De origine civitatis Florentie et eiusdem famosis civibus, ed. G. Tanturli, Padova, Antenore, 1997.

Virgile, L’Énéide, texte établi et traduit par Jacques Perret, Paris, Les Belles Lettres, 1992.

Virgile, Géorgiques, traduction et notes de A. Michel, J. Dion, Ph. Heuzé, Paris, Imprimerie Nationale, 1997.

Divers

La Biographie en histoire. Jeux et enjeux d’écriture, sous la dir. d’A. Coppolani et F. Rousseau, Paris, M. Houdiard, 2007.

Bourdieu, Pierre, L’Illusion biographique, dans P. Bourdieu, Raisons pratiques. Sur la théorie de l’action, Paris, Seuil, 1994, p. 81-89.

De Certeau, Michel, L’Écriture de l’histoire, Paris, Gallimard, 1975.

Dizionario biografico degli Italiani, Roma, Istituto della enciclopedia italiana (1960-).

Dosse, François, Le Pari biographique. Écrire une vie, Paris, La Découverte, 2005.

Febvre, Lucien, Combats pour l’histoire, Paris, A. Colin, 1953.

Le Goff, Jacques, Saint louis, Paris, Gallimard, Bibliothèque des histoires, 1996.

Lejeune, Philippe, Je est un autre. L’autobiographie, de la littérature aux médias, Paris, Seuil, 1980.

L’invention de l’autobiographie d’Hésiode à Saint Augustin, Actes édités par M. F. Baslez, Ph. Hoffmann, L. Pernot, Paris, Presses de l’École Normale Supérieure, 1993.

Madalénat, Daniel, La biographie, Paris, Presses Universitaires de France, 1984.

465

Pittaluga, Stefano, « L’autobiografia nell’Umanesimo », dans L’autobiografia nel Medioevo, Atti del XXXIV Convegno storico internazionale (Todi, ottobre 1997), Spoleto, Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, 1998, p. 291-306.