Aller au contenu

Classiques Garnier

Indications bibliographiques

  • Type de publication : Chapitre d’ouvrage
  • Ouvrage : Discours sur l’anatomie du cerveau (1669)
  • Pages : 141 à 147
  • Collection : Textes de philosophie, n° 2
  • Thème CLIL : 3126 -- SCIENCES HUMAINES ET SOCIALES, LETTRES -- Philosophie
  • EAN : 9782812444098
  • ISBN : 978-2-8124-4409-8
  • ISSN : 2261-0693
  • DOI : 10.15122/isbn.978-2-8124-4409-8.p.0141
  • Éditeur : Classiques Garnier
  • Mise en ligne : 15/12/2009
  • Langue : Français
141

indications bibliographiques

œuvres de sténon

œuvres complètes

Opera philosophica, édité, introduit et annoté par Wilhem Maar, Copenhague, V. Tryde, 2 vol., 1910.

Opera theologica, cum proœmiis ac notis germanice scriptis, édité, introduit et annoté par Knud Larsen et Gustav Scherz, 2 vol., Copenhague, Nyt Nordisk Forlag A. Busck, vol 1 : 1944 ; vol. 2 : 1947.

Epistolae et epistolae ad eum datae, quas cum proœmio ac notis germanice scriptis, édité, introduit et annoté par Gustav Scherz, avec l’aide de Joanne Raeder, 2 vol., Copenhague, Nyt Nordisk Forlag A. Busck, 1952.

Principales éditions du Discours et traductions

édition originale

Discours de Monsieur Stenon sur l’anatomie du cerveau à Messieurs de l’Assemblée qui se fait chez Monsieur Thévenot, Paris, Robert de Ninville, 1669.

autre édition en français

Discours de M. Stenon sur l’anatomie du cerveau, in Jacob Benignus Winslow, Exposition anatomique de la structure du corps humain, Paris, G. Desprez & J. Desessartz, 1732, « Traité de la tête », p. 641-731.

Réédition : in Exposition anatomique de la structure du corps humain, nouvelle édition faite sur un exemplaire corrigé et augmenté par l’auteur, à laquelle on a joint de nouvelles figures et tables qui en facilitent l’usage, Paris, chez Savoye-D’Houry-Vincent-Didot, 1776, 4 vol., « Traité de la tête », vol. 4, p. 61-384, p. 147-194.

142

traductions

Dissertatio de Cerebri Anatome, spectatissimis viris DD. Societatis apud dominum Thévenot collectae, dicata, atque è Gallico exemplari Parisiis edito An. 1669 Latinitate donata, édité et traduit par Guido Fanoisius, Leyde, Felicem Lopez, 1671 [édition qui ne comporte ni les figures de l’édition originale, ni les citations de L’Homme de Descartes qui apparaissaient à la fin].

Réédité sous le titre : « Nicolai Stenonis De Cerebri Anatome Dissertatio. Spectatissim. Viris… Thevenot Parisiis collectae dicata », in Le Clerc et Manget, Bibliotheca anatomica, sive Recens Anatomia inventorum thesaurus locupletissimus, Genève, J. H. Chouët & D. Ritter, en 2 volumes : vol. II, 1685, p. 326-334 ; et 1699, p. 87-95.

An Anatomical exposition of the human body, traduit par George Douglas, Londres, 1733.

Rééditée par E. Gotfredsen : A Dissertation on the Anatomy of the Brain by Nicolas Steno, Copenhague, 1950 [avec le fac-similé de l’éd. française].

Foredrag om Hjaernens Anatomi, trad. et annoté par Wilhelm Maar, Copenhague, Gyldendal, 1903.

Il discorso di Stenone sul cervello, éd. et trad. A. Vedroni, in Illustrazione Medica Italiana, Genève, 1928, X, p. 157-166.

« Programmrede zur Hirnforschung », in G. Scherz (éd. et trad.), Pioneer der Wissenschaft. Niels Stensen in seinen Schriften, Copenhague, Munksgaard, 1963, p. 98-132.

Nicolaus Steno’s Lecture on the anatomy of the brain, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag Arnold Busck, 1965, introduit et annoté par G. Scherz, avec une explication des figures du cerveau contenues dans l’édition de 1669 par Adolf Faller [comprend une traduction en anglais par Alexander J. Pollock, une traduction en allemand par Adolf Pilz et Gustav Scherz, et le fac-similé de l’édition originale de 1669].

Steno in six languages [français, latin, anglais, italien, danois, allemand], introduit par Ole J. Rafaelsen, Copenhague, Rhodos, 1986.

Il discorso di Stenone sul cervello, in Nicolas Stenone, Opere scientifiche, éd. L. Casella, annoté par E. Coturi, 2 vol., Florence, La nuova Europo, 1986.

Foredrag om Hjernens Anatomi, éd. et traduit en danois par Troels Kardel, Copenhague, Nyt Nordisk Forlag Arnold Busck, 1997.

Principaux ouvrages scientifiques de Sténon

Niels Stensen’s Chaos-manuscript, Copenhagen, 1659, édité par August Ziggelaar, Acta historica scientiarum naturalium et medicinalium, vol. 44, Copenhague, Munksgaard, 1997.

Disputatio anatomica de Glandulis Oris, & nuper observatis inde prodeuntibus Vasis, Leyde, Johann Elsevir, 1661.

Observationes Anatomicae, quibus varia Oris, Oculorum, & Narium Vasa describuntur, novique salivae, lacrymarum & muci fontes deteguntur, et novum nobilissimi Bilsii De lymphae motu & usu commentum examinatur et rejicitur, Leyde, Jacob Chouët, 1662 ; conte

143

nant : De Glandulis Oris, De Glandulis Oculorum, Novisque earundem vasis Observationes Anatomcae, quibus Veri lacrymarum fontes deteguntur ; Appendice : De Narium Vasis.

De Musculis & Glandulis observationum specimen Cum Epistolis duabus Anatomicis, Copenhague, Literis Matthiae Godicchenii, 1664.

Elementorum Myologiae Specimen, seu Musculi descriptio Geometrica. Cui Accedunt Canis Carchariae Dissectum Caput, et Dissectus Piscis Ex Canum Genere. Ad Serenissimum Ferdinandum II. Magnum Etruriae Ducem, Florence, 1667.

De Solido Intra Solidum Naturaliter Contento Dissertationi Prodromus. Ad Serenissimum Ferdinandum II, Florence, 1669.

De Vitulo hydrocephalo ad Sermum Magnum Etruriae Ducem Epistola, in Acta medica et philosophica Hafniensia I, 1673, 4e obs., CXXXI, p. 249-262.

In Ovo & Pullo Observationes, in Acta Hafn. II, 1675, 4e obs. XXXIV, p. 81-92.

Observationes Anatomicae spectantes ova viviparorum, in Acta Hafn. II, 1675, 4e obs. LXXXVIII, p. 210-218.

Autres sources : contexte, première réception

Bartholin, Caspar Berthelsen, Institutiones anatomicae, Strasbourg, C. Scher, 1626.

Bartholin, Thomas (éd.), Institutiones anatomicae, novis recentiorum opinionibus et observationibus, auctae ab acutoris filio Thoma Bartholino, Leyde, Franciscum Hackium, 1641.

Bartholin, Thomas (éd.), Institutions anatomiques, augmentées et enrichies pour la seconde fois, tant des opinions et observations nouvelles des Modernes, dont la plus grande partie n’a jamais été mise en lumière, que de plusieurs figures en taille douce, par Thomas Bartholin, fils de l’auteur, trad. par Du Prat, Paris, Henault, 1647.

Bartholin, Thomas (éd.), Anatomia ex Caspari Bartholini parentis Institutionibus, omniumque recentiorum et propriis observationibus, tertium ad sanguinis circulationem reformata, Leyde, F. Hackium, 1651.

Bartholin, Thomas (éd.), Anatome ex omnium veterum recentiorumque observationibus imprimis Institutionibus b. m. parentis Harvejanam, et vasa lymphatica quartum renovata, Leyde, ex Officina Hackiana, 1673 [i. e. 1674].

Bauhin, Theatrum anatomicum, Johan Théodor de Bry, 1621.

Bayle, François, Discours sur l’expérience et la raison dans lequel on montre la nécessité de les joindre dans la physique, la médecine, etc., Paris, Thomas Moette, 1675.

Bils, Epistola apologetica ad magnum Th. Bartholin, Rotterdam, Arnold Leers, 1661.

Birch, Thomas, The History of the Royal Society, in which the most considerable of those papers communicated to the Society, which are hitherto not been published, are inserted on their proper place, as a supplement to the Philosophical Transactions, 4 vol., Londres, 1756-1757.

Borch, Ole, Olai Borrichii Itinerarium, I-IV, éd. H. D. Schepelern, Copenhague, Danish Society of Language and Literature, 1983.

Casserius, Julius, Tabulae anatomicae, éd. Daniel Bucretius, Venise, 1627.

144

Chapelain, Jean, Lettres, éd. par T. de Laroque, Paris, Imprimerie Nationale, 1880-1883, 2 volumes.

Descartes, René, De Homine, figuris et latinitate donatus a Florentio Schuyl, Leyde, Petrum Leffen & Franciscum Moyardum, 1662.

Descartes, René, L’homme de René Descartes et un Traité de la formation du fœtus du même auteur, avec les remarques de Louis de la Forge, Paris, Charles Angot, 1664.

Descartes, René, œuvres, publiées par Charles Adam & Paul Tannery, Nouvelles présentation par Bernard Rochot et Pierre Costabel, 11 vol., Paris, Vrin-CNRS, 1964-1974, rééd. 1996.

Du Laurens, André, Historia anatomia humani corporis & singularum ejus partium, Paris, Marcum Orry, 1598.

Du Laurens, André, Toutes les œuvres de M. Du Laurens, Rouen, Raphael Du Petit Val, 1621.

Duverney, Joseph Guichard, Œuvres anatomiques, 2 vol., Paris, C.-A. Jombert, 1761.

Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, arts et métiers, par une société de gens de lettres, éd. Diderot et d’Alembert, Paris, Priasson, 1751-1772.

Supplément à l’Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une Société de gens de lettres, éd. par J.-J. Robinet, Amsterdam, M. Rey, 1776-1777.

Fernel, Jean, Les sept livres de la physiologie, trad. de C. de saint Germain, Paris, Jean Guignard Le Jeune, 1655.

Galien, De l’utilité des parties du corps humain, in Œuvres médicales choisies, édité par André Pichot, trad. par Ch. Daremberg, Paris, Gallimard, 199.

Harvey, William, Étude anatomique du mouvement du cœur et du sang chez les animaux, éd. et trad. par Charles Laubry, Paris, G. Doin, 1950 (avec le fac-similé de la première éd. en latin, Frankfurt, Guilielmi Fitzeri,1628).

Hogelande, Cornelius, Cogitationes quibus Dei existentia, item animae spiritalites, et possibilis cum corpore unio, demonstrantur : nec non, brevis historia Œconomiae corporis animalis proponitur atque mechanice explicatur, Amsterdam, Louis Elzevir, 1646.

Huygens, Christiaan, œuvres complètes, éd. Société Hollandaise des Sciences, Amsterdam, Swets & Zeitlinger, 1977.

Journal des savants, I (1665-1666), II (1667-1671), éd. De Houdeville, Amsterdam, Pierre Le Grand, 1685.

La Forge, Louis, « Remarques », in L’homme de Descartes, 1664, op. cit., supra, p. 171-408.

La Forge, Louis, Traité de l’esprit de l’homme et de ses facultés et fonctions et de son union avec le corps suivant les principes de René Descartes, Paris, Theodore Girard, 1666 ; rééd. : in œuvres philosophiques, éd. Pierre Clair, Paris, PUF, 1974.

Le Gallois, Pierre, Conversations de l’Académie de Mr. Bourdelot, Paris, Thomas Moette, 1672.

Leibniz, G. W., Die Philosophischen Schriften von G. W. Leibniz, éd. Gerhardt, 7 vol., Berlin, 1875-1890 ; Olms, 1978.

Leibniz, G. W., Sämtliche Schriften und Briefe, herausgegeben von der preussischen Akademie der Wissenschaften, Darmstadt-Berlin, 1923… (27 vol. parus).

Leibniz, G. W., « Directiones ad rem Medicam pertinentes », in F. Hartmann & M. Krüger, Studia leibnitiana, VIII/1, 1976, p. 40-68.

Malebranche, La recherche de la vérité, in œuvres I, éd. établie par Geneviève Rodis-Lewis, avec la collaboration de Germain Malbreil, Paris, Gallimard (bibliothèque de la Pléiade), 1979.

145

Malpighi, Marcello, De viscerum structura exercitatio anatomica, in Opera omnia, London, Robert Scott, 1686, 2 tomes en un seul volume.

Malpighi, Marcello, Opera posthuma, editio ultima, Amsterdam, G. Gallet, 1698.

Oldenburg, Henry, The correspondence of Henry Oldenburg, éd. et trad. A. Ruppert Hall et Marie Boas Hall, University Press, Madison Wisconsin, 1965.

Paré, Ambroise, œuvres complètes, éd. J. F. Malgaigne, Paris, J.-B. Baillière, 1840.

Pascal, Blaise, œuvres complètes, 2 vol., éd. Michel Le Guern, Paris, Gallimard, 1998.

Pecquet, Jean, Experimenta Nova Anatomica, quibus incognitum hactenus chyli receptaculum, & ab eos per Thoracem in ramos usque subclavios vasa lactea deteguntur, Paris, Cramoisy, 1651.

Philosophical transactions, vol. I à VI (1665-1670), J. Martyn, London.

Regius, Henricus, Fundamenta physices, Amsterdam, L. Elzevir, 1646. 

Regius, Henricus, Philosophia naturalis in qua tota rerum universitas per clara & facilia Principia explanatur, Amsterdam, Louis Elzevir, 1661 (3e éd. des Fundamenta physices).

Riolan, Jean (le fils), Opera anatomica, vetera, recognita, et auctoria, Paris, 1649.

Riolan, Jean (le fils), Encheiridum anatomicum et pathologicum, Paris, C. Meturas, 1658.

Severino, Marco Aurelio, Zootomia democritaea, Nuremberg, Lietris Endterianis, 1645.

Sprat, Thomas, The history of the Royal Society of London, for the Improving of Natural knowledge, Londres, 1667, rééd. critique : Jackson I. Cope and Harold Whitmore Jones, St Louis : Washington University Studies ; Londres : Routledge & Kegan Paul LTD, 1959.

Swammerdam, Jan, Biblia naturae - Bybel der Natuure, 2 vol., Leyde, 1737-1738, bilingue hollandais-latin, textes rassemblés par Boerhaave, traduction du hollandais par le Dc. Gaubius.

Sylvius, Franciscus, Opera medica, editio altera correctior et emendatior, Amsterdam, Danielem Elsevirium et Abrahamum Wolfgangium, 1680 ; en particulier : Disputationum medicarum (1663). IV de spirituum animalium in cerebro, cerebello confectione, per nervos distributione, atque usu vario, p. 18-21.

Varole, Constantius, Anatomiae sive de resolutione corporis humani, Francfort, Ioannem Wechelum & Petrum Fischerum consortes, 1591.

Vesale, Andreae, De humani corporis fabrica. Libri septem, Basel, Ioannem Oporinum, 1555.

Willis, Thomas, Cerebri anatome : cui accessit Nervorum descripio et usus, Londres, Martyn et Allestry, 1664.

Willis, Thomas, Opera omnia, 2. vol., Genève, Samuel de Tournes, 1676.

Willis, Thomas, Opera omnia, 2 vol., Lyon, Joannis Antoni Huguetan, 1681.

Willis, Thomas, The Anatomy of the Brain and Nerves, William Feindel (éd.), Montreal, Mc Gill University Press, 1965, éd. du tricentenaire 1664-1665, 2 vol. (avec le fac-similé de l’éd. anglaise The Remaining Medical Works of that Famous and Renowned Physician Dr. Thomas Willis, Londres, Samuel Pordage, 1681).

Winslow, Jacob Benignus, Exposition anatomique de la structure du corps humain, Paris, G. Desprez & J. Desessartz, 1732.

146

sélection d’études et de commentaires

Berthier, Auguste-Georges, « Le mécanisme cartésien et la physiologie au xviie siècle », Isis vol. 2 (1914-1919), p. 37-89 [première partie] ; vol. 3 (1920-1921), p. 21-58 [deuxième partie].

Bierbaum, Max, Adolf Faller, Anne-Liese Thomasen et Joseph Traeger, Niels Stensen : Anatom, Geologe und Bischof, Münster, Aschendorff, 1989 (3e éd. corrigée ; 1re éd. : Münster, Aschendorff, 1979, à partir du livre de Max Bierbaum, Münster, Aschendorff, 1959).

Brown, Harcourt, Scientific organizations in Seventeenth Century France (1620-1680), Baltimore, The Williams and Wilkins Cie, 1934.

Bynum, William F., « The Anatomical Method, Natural Theology and the Function of the Brain », Isis, vol. 64 n° 4 (1973), p. 445-468.

Canguilhem, Georges, « Machine et organisme », in La connaissance de la vie, Paris, Vrin, 1965, p. 101-127.

Canguilhem, Georges, La formation du concept de réflexe aux xviie et xviiisiècles, Paris, Vrin, 1977.

Clarke, Edwin S., « Brain anatomy before Steno », in G. Scherz (éd.), Steno and brain research, op. cit. infra, p. 27-34.

Daremberg, Charles, Histoire des sciences médicales, 2. vol., Paris, Baillière, 1870.

Dewhurst, Kenneth, « Willis and Steno », in Scherz (éd.), Steno and brain research, op. cit., infra, p. 43-48.

Dom Remacle, Rom, « Nicolas Sténon et la Royal Society of London », Osiris, vol. XII, 1956.

Faller, Adolf, « Niels Stensen und der Cartesianismus », in Scherz G. (éd.), Steno and his indice, op. cit., infra, p. 140-166.

Faller, Adolf, « Die Hirnschnitt-Zeichnungen in Stensens Discours sur l’anatomie du cerveau », in G. Scherz (éd.), Steno and brain research, op. cit., infra, p. 115-145.

Franceschini, Pietro, « Priorita del Borelli e dello Stenone nella conoscenza dell’apparato motore », in Rivista di storia delle scienza mediche e naturali, 1951, p. 1-15.

Frank, Robert G. Jr, « Thomas Willis and His Circle : Brain and Mind in Seventeenth-Century Medicine », in G. S. Rousseau (éd.), The languages of Psyche, Mind and body in Enlightenment Thought, Berkeley, University of California Press, 1990, p. 107-146.

Grmek, Mirko, D., « La notion de Fibre vivante chez les Médecins de l’Ecole Iatrophysique », Clio medica, vol. 5, 1970, p. 297-318.

Grmek, Mirko, D., La première révolution biologique, Réflexions sur la physiologie et la médecine du xviie siècle, Paris, Payot, 1990.

Heida, Ulrike, Niels Stensen in seinem Beziehungen zu medizinischen Fachkollegen seiner Zeit, Berlin, Grosse, 1986.

Kardel, Troels, Steno : Life, Science, Philosophy, Copenhague, Munksgaard, 1994.

Kardel, Troels, « Stensen’s Myology in Historical Perspective », in Steno on muscles, Philadelphie, The American philosophical Society, trad. E. Collins, P. Maquet, Troels Kardel, annoté par H. Hansen et A. Ziggelaar, vol. 84, 1, 1994, p. 3-55.

147

Lenoble, Robert, Mersenne ou la naissance du mécanisme, Paris, Vrin, 1971.

McKeon, Robert, « Une lettre de Melchisédec Thévenot sur les débuts de l’Académie des Sciences », Rev. d’Hist. des Sciences et de leurs applications, tome XVIII-n° 1, janvier-mars 1965.

Meschini, Franco Aurelio, Neurofisiologia cartesiana, Firenze, Leo Olschki, 1998.

Mouy, Pierre, Le développement de la physique cartésienne, 1646-1712, Arno Press, New York, 1981 (1re éd. : Paris, Vrin, 1934).

Poulsen, Jacob E. and Egill Snorrason (éds.), Nicolaus Steno, 1638-1686 : A Reconsideration by Danish Scientists, Gentofte, Nordisk Insulinlaboratorium, 1986.

Rotschuh, Karl, « Descartes, Stensen und der Discours sur l’anatomie du cerveau (1665) », in G. Scherz (éd.), Steno and Brain research, op. cit. infra, p. 49-58.

Scherz, Gustav (éd.), Nicolaus Steno and his indice, Munksgaard-Copenhague, Acta Historica Scientarum Naturalium et Medicinalium edidit Bibliotheca Universitatis Hauniensis, vol. 15, 1958.

Scherz, Gustav, Niels Stensen, Denker und Forscher im Barock, 1638-1686, Stuttgart, Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft M.B.H., 1964.

Scherz, Gustav (éd. et trad.), Geological papers, Odense University Press, Alex J. Pollock, 1969.

Scherz, Gustav (éd.), Steno and Brain Research in the Seventeenth Century, proceedings of the International Historical Symposium on Nicolaus Steno and Brain research in the Seventeenth Century held in Copenhagen, 18-20 August 1965, Oxford-London-Edinburgh-New-York, Pergamon Press, 1968.

Scherz, Gustav, Niels Stensen : Eine Biographie, 2 vol., éd. Harriet M. Hansen et Franz Peter Sonntag, Leipzig, St Benno, 1987-8.

Schiller, Joseph, « Les laboratoires d’anatomie et de botanique à l’Académie des Sciences au xviie siècle », Revue d’histoire des sciences, 17 (1964).

Schiller, Joseph et Théodoridès, Jean, « Sténon et les milieux scientifiques parisiens », in Gustav Scherz (éd.), Steno and Brain Research, op. cit., infra, p. 155-167.